آلمانيانين ميللی بيليم ديلی اوزره اوغراشمانين تاريخينه باخيش

ایشیق سؤنمز

آلمانیانین Göttingen شهری‌نین Georg-August بیلیم‌یوردوندا تورکولوژی، ائتنولوژی و ایران‌شوناسلیق بؤلوملرینده دیل بیلیمی اوزره تحصیل آلمیش. دوکتورا تئزی‌نین قونوسو، آزربایجان تورکجه‌سی‌نین قاراداغ، موغان و زنگان آغیزلاری‌نین(لهجه‌لری‌نین) آراشدیرماسی اولموش.
اون آلتینجی یوز ایللیگین باشلانیشیندان اویانیش (Renaissance) و اینسانچیلیق (Humanismus) دوشونجه‌لری آوروپادا یاییلماغا باشلامیش. بو دؤنمده اویانیش و اینسانچیلیق آخیملاری ایلگی چکیجی گؤرونمه‌لرینه باخمایاراق کیلاسیک لاتین و یونان دیللری‌نین آنتیک دؤنمینه دؤنوش دئیه آوروپا دیللری و اؤزللیکله ده آلمان دیلی‌نین گلیشمه و دیرچلمه سورَجی باشلامیش. بئله‌لیکله بیر چوخ آلمان بیلگینلری اثرلرینی آلمانجا یازمیشلار، اؤرنک اولاراق “بؤیوک یارادرمانی Die große Wundarznei ” آدلی متین‌نین یازیچیسی پاراسئلسوس Paraselsus (1536). بونون یانی سیرا آلمان دیلینده تاریخی اثرلر، اؤرنک اولاراق آلمانیا (Germania) یوخسا آلمانیانین گونلوگ اولایلاری Chronica des ganzen teutschen Landes آدلی اثر Sebastian Frank طرفیندن (1538) و چوخلو دینلیک متینلر الهیاتچیلار طرفیندن یازیلمیشلار (1517). آلمان بیلگینلری‌نین انسان سئورلیک اوزره ایلگیلنمه‌لری‌نین سونوچ و نتیجه‌سی اولاراق آلمانجا- لاتینجه سؤزلوکلر، اؤرنک اولاراق Dictionarium Latino-germanicum آدلی سؤزلوک Petrus Dasypodius طرفیندن (1535) و یئنه ده هامان آددا کیتاب Johannes Frisius (1541) طرفیندن یازیلمیشلار. بونلارین یانی سیرا آلمان دیلی اوزره بیرینجی بیلیملی و علمی چالیشمالار او جومله‌دن قیرامئر Grammatica کیتابی Valentin Ickelsamer (1534) طرفیندن و دوزگون یازما (Orthographia) کتابلاری Fabian Frangk (1531) طرفیندن یازیلمیشلار.

آلمان دیل قوروملاری‌نین یارانماسی
آلمان دیل و مدنیتی‌نین گله‌جه‌یینه اؤزن گؤسترن اینسانلار قونشو توپلوملاری اؤزلرینه اؤرنک آلاراق؛ اؤرنک اوچون ایتالیانین Accademia della Crusca قورومونو اؤزلرینه اولگو ائده‌رک دیل قوروملارینی یاراتماغا باشلامیشلار. بو دیل قوروملاری آلمان میللی دیلینی و ادبیاتینی گلیشدیرمه‌یی هدف آلمیشلار. بو قوروملاردان آدلیمی و تانینمیشی 1617-جی Weimer-ده قورولموش قوروم ساییلارمیش. بو قورومون اویه و عضولری باشدا قوشماچیلار و شاعرلر اولاراق اؤزگه دیللرین آلمان دیلی اوزره ائتگی و تأثیری علیهینه ساواش آچاراق آلمان دیلینده‌کی اؤزگه سؤزجوکلری آلمانلاشدیرماغا باشلامیشلار. بو تکلیف اولموش سؤزجوکلرین بیر چوخو دیل قوروملاری طرفیندن هر هانسی بیر سؤزجوگون یئرینه ایشلدیلمه‌سی اوچون قبول اولموش، بعضیلری ایسه اؤزگه سؤزجوگه توخونمادان آلمان دیلی‌نین وارلیغی ساییلاراق ساخلانمیش. قبول اولونمامیش سؤزجوکلردن آشاغیداکیلاری اؤرنک اولاراق گؤسترمک اولار: “گونوز ایشیقلادان Tagesleuchter” لاتینجه Fenster (پنجره) و “آغری تیترتمه سی Zitterweh” لاتینجه Fieber (تب) سؤزجوکلری نین یئرینه اوتورمالی ایمیشلر. بو دیل قوروملاری نین چاباسی‌نین سونوجو اولاراق بیر چوخ آلمانجا یئنی قیرامئر دئییملری یارادیلاراق لاتینجه اولان قیرامئر دئییملرینی دیشلاماقدا دا باشاریلی اولموشلار. اؤرنک اولاراق Hauptwort لاتینجه Substantiv (آد) و “Rechtschreibung لاتینجه Orthographie (دوزگون یازما) سؤزجوکلری‌نین یئرینه قبول ائدیلمیشلر. بو آرادا “دوزگون یازما” باخیمیندان آدلاری بؤیوک یازماق داها دا اؤنملی و اهمیتلی ساییلمیش. بو قونو (موضوع) 18-جی یوز ایللیگین اورتالاریندا آلمان چاپیندا قبوللوق قازانمیش[1]. زامانلا جومله‌نین سونوندا ایزگی (نقطه) قویما مسئله‌سی ده اورتایا قویولموش. بونلارا باخمایاراق بؤیوک جومله‌لری راحات اوخوماق اوچون نفس آلماق گرکن آشامالاردا اَگری جیزقی (خط) قویولارمیش. بو جیزقی نین یئرینه 17-جی یوز ایلین سونلاریندا ویرگول (،) قویما قبول ائدیلمیش. بونون یانی سیرا اونلم (!)، سورقو (؟) و ایزگیلی ویرگول (؛) دا متینلرده ایشلنمه‌یه باشلامیش. 16- جی یوز ایلین باشلانغیجیندا آلمانیادا مختلیف فورمالاشمیش آلمان آغیزلاری‌نین یازی و ادبیات دیللری وار ایمیش. آلمان دوشونورلری، قوشماچیلاری (شاعرلری) نین وئردیگی اَمَگه دایاراق بو آغیز و لهجه لر بیر- بیرلرینی بوتونلشدیرمه‌یه دوغرو گئده‌رک یالنیز ایکی یازی و ادبیات دیلی اورتادا قالمیش. بئله لیکله Wettiner ادبیات دیلی آلمان تورپاقلاری‌نین گون‌چیخان و اورتالاریندا[2] و Habsburger ادبیات دیلی آلمان تورپاقلاری‌نین گونئی گون‌چیخانیندا[3] و ساییره تانینارمیشلار. بو ایکی آلمان ادبیات دیلی پارالئل آلمان تورپاقلاریندا تانینیب ایشلندیکلرینه باخمایاراق مارتین لوتئرین اینجیل کیتابینی Wettiner ادبیات دیلینه لاتینجه‌دن چئویردیکدن سونرا 17- جی یوز ایلین سونلاریندا بو دیل داها اوستونلوک قازانماغا باشلایاراق آلمانیانین گؤنئی و قوزئیینده‌کی کاتولیک بؤلگه‌لری ده اؤز ائتگی سینین آلتینا آلاراق اؤیرَنیم و ادبیات دیلی اولموش. بئله‌لیکله ده چوخ زامان کئچمه‌دن بو دیل سوئیسین ده ادبیات دیلی اولموش. بیر سیرا آلمان دیل بیلگینلری و عالیملری مارتین لوتئری یئنی آلمان دیلی‌نین یارادیجی‌سی کیمی قلمه آلمیشلار. Wolfgang Jungabndreas 1947 -جی ایل بو دوغرولتودا یازمیش: -“مارتین لوتئر یئنی آلمان دیلی اوزره باشاریلی آددیملار گؤتوردویو اوچون بیز اونو گئرچک آنلامدا یئنی آلمان ادبیات دیلی‌نین یارادیجیسی دئیه قبول ائده بیله‌ریک[4].

مارتین لوتئر اینجیل کیتابینی لاتینجه‌دن آلمانجایا چئویررکن بیر چوخ آلمان سؤزجوکلرینه یئنی آنلام و معنی‌لر یوکله‌مه‌یه چالیشمیش، اؤرنک اولاراق fromm “ماهر، تجربه‌لی” آنلامنیداکی بیر سؤزجوک و کلمه نی gläubig “مؤمن” آنلامیندا ایشلتمیش. آلمان دیلی آلمانیادا رسمی و ادبیات دیلی اولدوقدان سونرا سس و مورفولوژی باخیمیندان چوخلو دَییشیمه اوغرامادیغینا باخمایاراق آلمان توپلوموندا سیاسی و اجتماعی باخیمدان دورمادان دَییشیکلیک اولدوغو اوچون بیلیم و تئکنیک ساحه‌لرینده سؤز داغارجیغی باخیمیندان آلمان دیلی زنگینلشمه‌یه باشلامیش. بئله‌لیکله یئنی سؤزلر یارانماسی‌نین یانی سیرا سؤزجوکلرده آنلام دَییشیمی ده باش وئره‌رک دیل گونون احتیاجلارینی قارشیلاما باشاریغینی یاخالایابیلمیش. بو آرادا اؤزگه دیللرده آلمان دیلی اوزره ائتگی بوراخمامیش دئییللر.

سؤزداغارجیغیندا (گنجینه لغاتدا) دَییشیکلیک

آیدینلاتما دؤنمی (18- جی یوز ایل) یئنی بیلیم و علمین باشلانیشی اولموش. بو یئنیلیک آلمان دیلینه ده اؤز ائتگی و تأثیرینی بوراخمیش. بئله‌لیکله یئنی سؤزجوکلر اؤرنک اولاراق Sauerstoff فرانسه‌جه oxygègne (اکسیژن) سؤزجویونون یئرینه تؤرنمیش و ایشلدیلمیش. بیلیم‌دیلی‌نین یارادیلماسی ایله آیری- آیری بیلیم و علمی بؤلوملرده بیلیک یوردو پروفسورلاری و فلسفه‌چیلر واسیطه‌سی ایله یئنی دوزلمیش سؤزجوکلر، گئنل و عموم خالق دیلینه داشیناراق خالق دیلینه ده اؤز ائتگی و تأثیرینی قویماغا باشلامیش، اؤرنک اولاراق فلسفه بؤلومونده Bedeutung “آنلام”، Bewusstsein “بیلینج، شعور”، Verhältnis “دوروم، وضعیت” و ریاضی بؤلوموندن Abstand “آرا، آچیقلیق”، Schwerpunkt “آغیرلیق” و Spielraum “آرا وئرمه، حرکت آزادلیغی” و باشقا سؤزجوکلر تؤرنمیش و عموم خالق دیلینه داشینمیشلار. یئنیلیک (مودئرنلیک) و قوهوملوک بیلدیرمه دئیه چوخلو سؤزجوکلر فرانسه دیلیندن بیلیم دیلینه آلینمیش، اؤرنک اولاراق Onkel “عمی، دایی”، Tante “عمه، خالا”، Cousin “عمی اوغلو، عمه اوغلو، دایی اوغلو، خالا اوغلو” و Cousine “عمی قیزی، عمه قیزی، دایی قیزی، خالا قیزی” فرانسه دیلیندن آلمان دیلینه آلینمیشلار. چوخلو قوشماچی و بیلگینلر فرانسه دیلی‌نین ائتگی و تأثیرینه قارشی قویماغا چالیشمیشلار. اونلارین اؤنده گلنی دیل آریندیریجی‌سی کیمی تانینان Joachim Heinrich Campe اولموش. او “دیلیمیزی آچیقلاما و دیلیمیزه گیرمیش اؤزگه سؤزجوکلری آلمانلاتما” آدلی سؤزلوک کتابینی یازمیش[5]. Campe فرانسیزجا Parterre یئرینه آلمانجا Erdgeschoss “یئرقاتی، طبقه هم کف زمین” Universität یئرینه Hochschule “یوکسک اوخول”، Rendezvous یئرینه آلمانجا Stelldichein “بولوشما” کیمی سؤزجوکلری تکلیف ائتمیش و بو سؤزجوکلرین بیر چوخو دا قبول اولونموش. آلمان قوشماچیلاری و شاعیرلری ده یئنی سؤزجوکلر تؤرتمک و اونلاری یئنی قوشمالاریندا اؤزگه سؤزجوکلر یئرینه ایشلتمکله آلمان دیلی‌نین زنگینلشمه سینده قاتقیلاری اولموش. بو قوشماچیلاردان Johann Christoph Gottsched، Friedrich Gottlieb Klopstock و Johann Wolfgang von Goethe و Friedrich Schiller و باشقالاری نین آدلارینی چکمک اولار. یئری گلمیشکن او سؤزجوکلردن اؤرنک وئریلمه لیدیر: اونلار فرانسیزجا adäquat یئرینه angemessen “متناسب”، Enthusiasmus یئرینه Begeisterung “جوشقو”، Harmonie یئرینه Einklang “دوزن، هماهنگ”، borniert یئرینه beschränkt “محدود، سیخیشیق”، arrogant یئرینه hochfahrend “بورنو یوخاری، متکبر”، phantom یئرینه Gaukelbild “اویوق (شبح، مترسک)” و باشقا …

آلمان دیلی ایله اوزره تئوریک اوغراشمالار

17-جی و 18 –جی یوز ایلده آلمان دیلی اوزره بیلیم آچیسیندان ایلگی آرتماغا باشلایاراق سؤزلوکلر یایینلاشماغا باشلامیش. بو سؤزلوکلردن “Grosses Teutsch-Italienisches Dictonarium” یوخسا “Wort- und Red-Arten-Schatz der unvergleichlichen Hochteutsch Grund und Haupsprache (یازار: Matthias Kramer)، Teutsch-Lateinisches Wörterbuch (یازار: Johann Leonhard Frisch)، Versuch eines vollständig grammatisch-kritischen Wörterbuch der Hochteutsch Munart (یازار: Johann Christoph Adelung).

Johann Christoph Adelung بیر نئچه قیرامئر کتابی دا یازمیش. اونلاردان آشاغیداکیلارین آدینی چکمک اولار: Grundlegung einer Deutschen Sprachkunst (1748)، Deutsche Sprachlehre (1781)، Umständliches Lehrgebäude der Deutschen Sprache (1782). 19-جو یوز ایل آلمان ایالتلرینده صنعت دئوریمی ایللری و سیاسی باخیمدان قالخینما ایللری اولدوغو اوچون 1871 – جی ایل آلمان ایالتلری Otto von Bismarck باشچیلیغی آلتیندا بیرلشمیش[6]. بیلیم و صنعتین ایره‌لیله‌مه‌سی یئنی سؤزجوکلر و یئنی آنلاملارین تؤرنمه‌سینه یول آچاراق آلمان دیلی‌نین ده گلیشمه سینه قاتقی‌سی اولموش.

بو آرادا یئنی دیلچیلیک اورتایا چیخماغا باشلامیش. یئنی دیلچیلیگه گریم قارداشلاری (Wilhelm Grimm, Jacob Grimm) باشچیلیق ائتمیشلر. گریم قارداشلاری‌نین ایزلمچیلری (یولونون داوامچیلاری) گنج قیرامئرچیلر (Junggramatiker) اولموشلار. اونلار آلمان دیلی‌نین تاریخی گلیشمه‌سی و ائله‌جه ده ایندوگئرمان Indogerman دیللری ایله اوغراشماغا باشلامیشلار. 19-جو یوز ایللیکده بیلیم و صنعت آچیسیندان ایره‌لیله‌ییش سورعتلی اولدوغو اوچون آلمان سؤزجوک داغارجیغی دا قیسا زاماندا بؤیوموش. یئنی تاپینتیلار (اختراعات) اوچون یئنی آدلار وئرمک گرکدیگی اوچون elektrisch (ایلیکتیریکلی) و Elektrizität (ایلیکتیریک) و چوخلو بیرلشیک سؤزجوکلر تؤرنمه‌لی اولموش، اؤرنک اولاراق: Waschmaschine (یوماماشینی، ماشین لباسشوئی)، Nähmaschine (تیکیش‌ماشینی)، Gasanstalt (قازائوی، قازفیرماسی)، Eisenbahn (دمیریول) کیمی بیرلشیک سؤزجوک و کلمه‌لر تؤرنمیشلر. یئنی سؤزجوکلر سیاسی و اجتماعی یاشاییشدان یئنی گؤرونوملر اورتایا قویموش، اؤرنک اولاراق Reichgesetz (دؤلت یاساسی)، Streik (گیرئو، اعتصاب). 19-جو یوز ایلده اینگلیس و فرانسه دؤلتلری اقتصاد باخیمیندان گوجلو اولدوقلاری اوچون صنعت آلانیندا یارانمیش سؤزجوکلرین بیر چوخو اؤرنک اولاراق Lokomotive, Perron, Coupè, Billet و باشقالاری آدی چکیلن دؤلتلرین دیللریندن آلمان دیلینه داشینمیش ایمیش. 20-جی یوز ایللیگین باشلاریندا آلمانیادا میللی دویقو و دویارلیلیق یوکسک اولدوغو اوچون بو سؤزجوکلرین بیر چوخو آلمانلاشمیش و یئرینه آلمان سؤزجوکلری ایشلدیلمه‌یه باشلامیش .

آلمان دیلینی بیر بیچیمده یازیب و بیر تور اوخوماق

19-جو یوز ایلین سونونا‌دک آلمان یازی و ادبیات دیلی بیچیملنمیش و ایستاندارد دئییلمیش. بئله لیکله خالق آغیزلارینا گؤره ü, i و لاتیجه دن گلمیش y حرفلری اوست- اوسته دوشورموش، اؤرنک اولاراق: Hilfe (کؤمک) یئرینه Hülfe، Silbe (سیلاب) یئرینه Sylbe یازاردان یازارا فرقلی ایفاده اولونار و یازیلارمیش. آیریجا studieren (تحصیل آلماق) یئرینه studiren یازیلارمیش. لاتینجه‌دن گلمیش سؤزجوکلرده‌کی c حرفی یئرینه گؤره k و z یازیلارمیش، اؤرنک اولاراق: Medicin/Medizin، Canal/ Kanal و باشقا. 1880 –جی ایل Konrad Duden آلمان دیلینی بیر بیچیمده یازما قونوسونو اَله آلاراق اونو دوزنله‌مه‌یه چالیشاراق “آلمان دیلی‌نین دوزگون یازما سؤزلوگونو Vollständiges orthographisches Wörterbuch der deutschen Sprache” آدی آلتیندا کیتاب یایینلامیش. Konrad Duden – نین اؤنرمه‌لری 1901-جی ایل دوزگون یازما ییغینجاغیندا (کونفرانسیندا) قبول اولموش. بئله‌لیکله آلمان تاریخینده آلمان دیلی‌نین دوزگون یازیلماسی رسمی اولموش.

قایناقلار

[1] Maria Wagner, Historische Entwicklung der Großschreibung (GS) in der deutschen Sprache, S. 1-3.: Historische Entwicklung der Großschreibung (GS) in der deutschen Sprache(pdf).

[2] Wettiner یا وئتینلیلر بیر آلمان شاهلیق سیلسیله‌سی اولاراق بوگونکو Sachsen، Thüringen و Lausitz بؤلگه لرینه 800 یوز ایلدن آرتیق حؤکوم سورموشلر. Wettin یوخسا Wettin Burg یئر آدی اولاراق گونده آلمانیانین Sachsen-Anhalt ایالتی‌نین Halle شهری‌نین یانیندا یئر آلار، باخ: http://de.wikipedia.org/wiki/Wettiner.

[3] Habsburger یوخسا هابسبورگلولار بیر آلمان شاهلیق سیلسیله‌سی اولاراق بوگونکو سوئیس مملکتی نین Aare یوخسا Kanton Aargau ولایتی‌نین Schinznach بؤلگه‌سینده بیر یئر کیچیک یئردن آلینمیش آد ساییلار. Habsburger شاهلاری اؤتریش و مجاریستان و چئورسینده‌کی ولایتلره حؤکوم سورموشلر. سونونجو آلمان روم شاهی ایکینجی فرانچ 1804-جی ایل اؤتریش شاهلیغینی یاراتمیش و سونرا بو شاهلیق اؤتریش و مجاریستان آدی آلتیندا 1918-جی ایله‌دک حؤکوم سورمه‌سینه باخمایاراق حاکیمیتدن یئنیلگه‌یه و یوخلوغا اوغرامیش، باخ: http://de.wikipedia.org/wiki/Habsburg.

[4] Wolfgang Jungandreas, Geschichte der deutschen und der englischen Sprache, Band 2, Göttingen, 1947, S. 71.

[5] Joachim Heinrich Campe, Wörterbuch zur Erklärung und Verdeutschung der unserer Sprache aufgedrungenen fremden Wörter Braunschweig 1801- 1804.

[6] Otto von Bismarck: http://de.wikipedia.org/wiki/Otto_von_Bismarck

[7] http://de.wikipedia.org/wiki/Frühneuhochdeutsch