ميرهدايت حصاری
آوروپا و روس عاليملری تورک تاريخينی آراشديرديقدا، آنجاق اورتا آسيا و سيبريانين گونئی حيصه سی و نهايتده آلتای داغلارينا گئديب چاتير و تورکلرين ان اسکی قووملاريندان دانيشارکن آنجاق هون تورکلری نين آدينی چکه بيليرلر. چونکب دائما کؤچمده و هر زامان مال- قارا ايله حرکتده اولان و هميشه چادرلا ردا ياشاييب، يئردن يئره کؤچن اينسانلار، آبده لر ياراديب و بينالر تيکمک اوچون نه فورصت لری اولاردی و نه ده احتياجلاری. اونلار محتشم و عظمت لی عمارتلر قورماق عوضينه، شوکت لی و جلال لی سرا پرده لر ايچينده ياشايارديلار.
اودورکی او عاليملر تورک تاريخينی چوخ اوزاغا آپارا بيلمه ييب لر. اونلارين اللرينده اولان تاريخی سندلر آنجاق بونلاردير:
1- يونانليلارين ساکا و روسلارين اسکيت يا اسکيف آدلانديرديقلاری تورک منشاء لی قووم لاردان قالان کورگانلار. (ساکالار م.اؤ. 7-5 –نجی عصيرلرده آخين گتيريب، دؤولت قورموشلار.)
2- ميلاد دان اؤنجه 3- نجو عصيرين سونلاريندا، بو گونکی موغولوستاندا بؤيوک هون دؤولتی تشکيل اولدو. بو دؤولت ميلادی3- نجی عصيرين سونونادک (تقريبا 5- قرن) دوام ائتدی او دؤولتدن و چين يازيلاريندا قالان اثرلرده تورک تاريخی اوچون اؤنملی دير. هابئله او عصردن قالان بعضی مزارلار و يا ساخسی قابلار دا اهميت لی دير.
3- اورخون و يئنی سئی چايلاری اطرافينداکی داش يازيلی آبده لر. يئنی سئی آبده لری ميلادی 6-5- نجی عصيرلره و اورخون آبده لری ايسه 8-نجی عصره عايد اولور.
بئله ليک له بو يول ايله گئدن آراشديريجيلار تورک تاريخينی ميلاددان اؤنجه بيرينجی مين ايلليکدن اويانا آپارا بيلميرلر. بير حالداکی آسيانين باتی و گونئی باتيسيندا (ياخين شرقده) تاپيلان و تورک منشاء لی اولان اسکی قووملارين مدنيت تاريخلری8-7 – مين ايل بوندان اوله گئديب چاتير. لاکين بو باره ده ايندييه دک اؤنملی بير ايش گؤرونمديگی اوچون تاريخچی لرين و تدقيقاتچيلارين نظرلريندن گيزلی قالميشدير.
او چمله دن تورک خالقی ايله ايلگيلی اولان و اسکی دونيانين ان قديم و مشهور قوومو اولان سومئرلری مثال چکمک اولار. سومئر (شومئر) لرين بين النهرينه (Mezopetamya) نه زامان کؤچدوکلری باره ده کسکين بير معلومات الده يوخدور. چونکی بو کؤچمه تاريخدن قاباق اوز وئرميشدی. الده اولان يازيلی تاريخ آنجاق سومئرلرين بين النهرينده (دجله ايله فرات آراسيندا) ياشاديقلارينی گؤستره بيلير.
بيرحالدا کی سومئرلر دونيا مدنيتی نين آناسی و باشلانغيجی و تاريخين تمل داشينی قويان بير قووم دور. ائله اونا گؤره ده دئميشديلر کی «تاريخ سومئردن باشلانير»
مع الاسف آراشديريجيلار اينديه دک سومئرلردن (و ايلاملاردان) قالان اون مين لرجه يازيلی پالچيق لوحه لرين هاميسينی اوخوماميشلار. اوخونانلار دا نتيجه سيز اولاراق هر ديل ايله موقايسه اولدوغو حالدا، تورک ديلی ايله قارشيلاشديريلماميشدير.
آنجاق بو سون ايللرده بير- ايکی تورک عاليملری بو ايشه ال آتميش و نتيجه ده چوخلو ابهاملی دويونلر آچيليب، آيدينلاشميش و سومئرولوژی تحقيقاتی دوزگون يولونو تاپماقدادير.
او جمله دن تورک عاليمی پروفئسور «عثمان نديم تونا» 165 سومئر سؤزلرينی، آنا تورک سؤزلری ايله توتوشدوروب، هر ايکی ديلده اونلارين قارشيليقلارينی تاپميشدير. 1
قازاق يازيچيسی «اولژاس سليمانوف» دا آزيا آدلی اثری نين بير فصلينی سومئرلره حصر ائتميش و سومئر و تورک ديللری آراسيندا 60- اوخشار کلمه لری قئيد ائتميشدير. او بو آختاريشدا سومئر ديلی نين ده تورک ديلی کيمی آهنگلی اولدوغونو کشف ائتميشدير. 2 بئله ليک له سومئر ديلی ايله تورک ديلی نين ايلگيسی بير گئرچک کيمی ثبوته يئتيشميشدير.
بوراسی دا ماراقلی ديرکی هم سومئر لوحه لرينده، هم ده اورخون و يئنی سئی آبده لرينده ايلک کشف اولان و نظرلری جلب ائدن سؤز «دئنگری» يا «تنگری» (تانگری) کلمه سی اولموشدور. بو کلمه بيزيم زامانيميزدا ساغير«ن» يا «غنه نون» سيرادان چيخديغينا گؤره «تانری» يا «تاری» شکيلينی آلميشدير.
بو گون ايران و بين النهرينده (مئزوپتاميا، دا) ياشايان اسکی قووملارين (سومئر، ايلام، اورارتو، ماد، ماننا و سايره لرين) ديللري نين ايلتيصاقی (آقلوتيناتيو) يا «بيتيشگن» اولدوغو و ايلتيصاقی ديللرين ده آنجاق اورال- آلتای ديللرينه منسوب اولدوغو ثبوته چاتميش و بير گئرچک کيمی قبول اولموشدور. آيری سؤزله بو ايکی اصطلاح يعنی اورال- آلتای ديللری يا ايلتيصاقی ديللر دئديکده هر ايکيسی بير معنا دادير. ايندی ايسه مؤحکم دليل لر ايله اثبات ائتمک اولار کی بو قووملارين هاميسی تورک منشاء لی ديرلر.
ايندی باخاق گؤرک اسکی دؤورده آسيانی بوتونلوکله و آوروپانين بؤيوک بير حيصه سينی و ياخين (اورتا) شرقی باشدان باشا و آفريقانين شومالينی دولدوران و دونيانين بؤيوک حيصه سی نين تاريخينی يازان قووملار کيم لر ايدی.
بو آماجا چاتماق اوچون ايلتيصاقی ديللر و يا اورال- آلتای ديل عائله سی باره ده بير آز جا دانيشماق گرکلی گؤرونور.
دونيا ديللرينی اوچ ( يا دؤرت) بؤلومه آييرميشلار: 3
1- تک هجالی (سيلابيک) ديللر: چين، تبت، تايلند خالقی نين ديللری کيبی- بو ديللرده هئچ کلمه بير هيجادان آرتيق اولمور.
2- ايلتيصاقی (بيتيشگن) يا آقلوتيناتيو ديللر. بو ديللر اورال- آلتای ديللری دير. (تورک ديلی ده او ديللرين بيريدير) بو ديللرده هر فعلين بير کؤکو وارکی هميشه ثابت قالار. او کؤکه موختليف اک (شکيلچی) لر آرتيرماغلا يئنی معنالی بير کلمه اله گلير. بو کؤک عين حالدا فعلين «امری» شکيليدير. مثلا: گل کلمه سيندن، گلمه، گلدی، گلديم، گلديک… گله جک، گلميه جک، گلير، گليرلر، گلنده، گليرسن، گليرم … س. کيمی يئنی معنالی کلمه لر اله گلير بيرحالدا کی فعلين کؤکو اولان «گل» کلمه سی هر يئرده ثابت قالير. بو ديللرده قايدا سيز فعل و پيشوند (اؤنک) ده يوخدور.
3- تحليلی يا تصريفی ديللر: فارس و هند و آوروپا و هند ديللری بو بؤلومدن دير. بو ديللرده فعل لری صرف ائتديکده، کلمه نين شکيلی دييشيلير. مثلا فارسجا دا رفتن مصدری موختليف شکيل لرله صرف اولور(فعلين کؤکو يوخدور) : رفت، رونده، روش، برو، می رود ،… يا آمدن مصدری: بيا، می آيد، آينده… بير حالداکی بو ايشين هئچ بير ثابت و معين قايداسی يوخدور.
4- قاليبی ديللر: (بو ديل همان تصريفی ديلدير) : سامی ديللر( عربی، عبری، آشوری … ) بو ديللردندير. بورا دا تصريفی ديللر ايله موقايسه ده بو تفاوت گؤرونورکی کلمه نين اصل حرفلری صرف اولدوقدا، ايکينجی کلمه ده محفوظ قالير. مثلا فعل کلمه سی: افعال: ، مفعول، فاعل، فعال، فعاليت، انفعال… کيمی يئنی شکيل لر تاپير عين حالدا فعل کلمه سی نين حرفلری (ف،ع، ل) هامی کلمه لرده قالماقدادير.
هرچند بو گوروپ ديللرده ساييراؤزلليکلرده اولا بيلر او باره ده بحث ائتمک خياليميز يوخدور. مثلا: تورک ديلينده آهنگ قانونی وار. بو قانون اوزره بير کلمه ده اينجه صائت لرله، قالين صائت لر بير يئرده گلمز. بو قانون ايله «آدم» دئمک غلط دير. بلکه فتحه نين يئرينه الف قوياراق «آدام» دئمه لی ييک . آذربايجان دئمک غلط دير: آذاربايجان دئييلمه ليدير. يا اينکه کلمه نين باشيندا ايکی سس سيز حرف دال با دال گلمز…
بورادا بيزيم آرتيق بحث ائده جگيميز مسئله تورک ديلينه ده شامل اولان ايلتيصاقی ديللر باره سينده دير.
دئديک کی ايلتيصاقی ديللر، اورال- آلتای ديللری گوروپوندا واقع اولموشدورلار. ايندی گؤرک اورال- آلتای ديللری هانسی ديللره شامل اولور؟
اورال ديل عائيله سی «فين- اوگور» (Fin,ugor) و ساموئيد ديللرينه و فين اوگور قولودا يئنه ايکی فين و اوگور آدلی قوللارا بؤلونور ( فينلاند، مجار خالقلاری کيمی…)
او بيری ديل عائيله سی يعنی آلتای ديل عائيله سی ده: تورک، موغول، مانچو- تونقوز، و کوره ديللرينه بؤلونور بئله ليک له تورک ديلينی اورال ديل عائيله سيندن يوخ بلکه يالنيز آلتای ديل عائيله سيندن (يعنی آلتای ديللری سيراسيندا) سايمالی ييق . بورا دا مسئله نی داها دا آيدينلاشديرماق اوچون بو شمانی چکه بيليريک:
اورال و آلتای ديل گؤوده سی
|
_________________|___________________
| |
اورال ديل عاءيله سی
|
________|_________
| |
آلتای ديل عائيله سی
|
_______________|_______________
| | | |
فين اوگور
|
____|________
| |
ساموئيد
تورک
موغول
مانچو- تونقوز
کره لی
فين ديللری
اوگور ديللری
ايندی يئنه ده اسکی قووملارين بحثينه قاييداق.
آوروپا و آمريکا و روس آراشديريجيلاری او جمله دن:
سرپرسی ساکس(ايران تاريخی، ص 175-171-165)
جرج سارتن (علم تاريخی ص64)
ساموئيل نوح کرئمير (سومر لوحه لریيا تابلت لری)
ويل دورانت (تمدون تاريخی ص179)
دياکونوف (ماد تاريخی ص61)
غيب الايف (آذربايجان ديلی نين تشکولو ص 229)
ايران تدقيقاتچيلاريندان:
ضياء صدرلاشرافی
ايرج اسکندری… و س.
هامی بير ديل ايله و قطعيت له بو ديل لرين (اسکی قووملارين ديللری نين) ايلتيصاقی اولدوقلارينی آيری سؤزله
اورال و آلتای ديللری گوروپوندان اولدوقلارينی اثبات و تائيد ائتميشديلر. بئله ليک له اونلارين ايلک ياشاديغی يئرلر اورتا آسيا اولوب و اورادان دونيانين هر يئرينه کؤچوب گئتميشديلر.
ايندی ده گؤره ک اورال و آلتای گوروپوندان اولان اسکی قووملار(سومئرلر، ايلاملار…) او ديللرين هانکيسيندان اولا بيلر.
1-اورال ديل عائيله سی
بيلديگيميز کيمی اورال ديل عائيله سينی تشکيل ائدن «فين اوگور» و «ساموئيد» قووملاری شرقدن غربه کؤچرکن، قافقازدان، قارا دنيزين شوماليندان گئچرک آوروپانين شرقی و شومال شرقينده (فينلاند و مجارستان دا) ساکن اولموشلار. اونلار ايرانا و بين النهرينه اصلا گلمه ميشلر. بئله ليک له دئديگيميز اسکی قووملار اورال ديللی اولماييب، يالنيز آلتای ديللی اولار بيلر.
2- آلتای ديل عائيله سی
آلتای ديل عائيله سی ده دئديگيميز کيمی تورکلردن علاوه، موغول، مانچو- تونقوز و کوره لی لره شامل اولور.
البته بو او دئمک دئييل کی، بو ديللرين هاميسی بير اسکی (واحد) ديلدن آيريليب و بير ديلين قول- بوداغلاريديلار. بلکه آلتای ديللری دئمکدن بيرينجی درجه ده منظور اودورکی، او ديللر اسکی دؤوروده، آلتای داغلاری نين چئورسينده بير- بيرلری ايله ياناشی ياشاميشلار. اونلار البته بير- بيرلری ايله قوهوم (بيرمنشا دن) اولا بيلر و اولميادا بيلرلر. اونلارين موشتريک نوقطه لری همان ايلتيصاقی ديللی اولماقلاريدير.
البته تورکلر ايله موغوللار آراسيندا اوخشار(موشابه) کلمه لرين چوخلوغونا گؤره بير زامان بعضی بيلگين لر او جمله دن پوپه (Poppe)، ليگئتی ( Ligeti) و رامستدت (Ramstedt) بئله نظر وئرديلرکی، بو موشابه کلمه لر بو ايکی ديلين بير منشاء دن اولدوغونو گؤسترير و نيشان وئريرکی بو ايکی ديل بير واحد(آنا) ديلدن آيريلميشديلار.
لاکين سونرالار بعضی بيلگين لر او جومله دن «تروبتسکوی» Trubetskoy)) و نئمئت (Nemet) و جرارد کلوزن (Gerardclausen) آرتيق موطالعه ائتديکده بو نظرين عکسينه چاتديلار. اونلارين نظرينجه بو ايکی ديل آراسيندا قوهوملوق مسئله سی اصلا يوخدور. بو موشابه کلمه لرين اولماسی، بو ايکی ديلين عصيرلرجه ياناشی ياشاييب و بير- بيرلری ايله سيخ رابطه ده اولماقلاری نتيجه سينده دير. چونکی بو بنزريشلرين عکسينه اولاراق چوخلو بؤيوک اختلافلار واردير.
اوجمله دن قوهوملوق علامتلريندن بيری اولان سای(عدد) آدلاريديرکی تمامی ايله بير- بيری ايله فرقلی ديرلر. آيری سؤزله دئيه بيلريک کی، ديل ياخينليغی سوی ياخينليغی معناسيندا اولا بيلمز. 4
کلوزن دئييرکی تورک و موغول ديللريندن گئچديکده، آلتای ديللری نين هئچ بيريسی نين آرالاريندا موشتريک لوغت لر گؤرونمور. تورک ديلی ايله موغول ديلی آراسيندا اولان موشابه کلمه لر ايسه تمامی ايله تورک ديليندن موغول ديلينه گئچميشدير. هر حالدا بيزيم بحثميز بورادا آيری شئی دير.
دئديک کی آلتای ديللری تورک ديليندن علاوه 4- آيری ديللره ده شامل اولور. «موغول، مانچو، تونقوز- کوره لی لر.»
لاکين تاريخی سندلره داياناراق گؤروروک کی بو دؤرت قوملارين هئچ بيريسی اسکی چاغدا ايراندا يا ياخين (اورتا) شرقده و يا بين النهرينده اولماميشلار. بئله ليک له اسکی قووم لارين آلتای منشاء لی اولدوغونو نظره آلديقدا و اوبيری آلتای قووملاری نين هئچ بيريسی نين بو قوملار ايله ايلگيده و تماس لاری اولماديغی حالدا، بو قووملار آنجاق آلتای قووملاريندان بيری اولان تورک خالقلاری اولا بيلرلر.
آيری سؤزله، اسکی قووملاردان و ايلتيصاقی ديللردن صؤحبت آچديقدا اونلار فقط و فقط تورک (پرا تورک) اولا بيلرلر. چونکی قاباقجا اثبات ائتديک کی سايير اورال- آلتای قووملاری بو بؤلگه لرده اولماميشلار. بئله ليک له بو مسئله نی ثبوته يئتيرمک اوچون داها آرتيق بير استدلالا احتياج يوخدور. 6
سومئرلر يا ايلاملار و سايره لرله تورکلر آراسيندا اولان يوزلرجه اوخشار کلمه لره استناد ائتمک ده يالنيز بو سؤزو تائيد ائتمک اوچوندور.
بئله ليک له نتيجه آليريق کی بو ايلتيصاقی ديللی قديم قووملارين هاميسی (سومئر- ايلام- اورارتو، ماننا، گوتی، لوللوبی، ساکالار، اسکيت لر) و حتتا ديللری ايلتيصاقی اولان اشکانی لر(پارتلار) تکجه تورک قووموندان اولا بيلرلر.
آمما تورک کلمه سی يئرينه «پراتورک» کلمه سينی ايشلتديگيميزين سببی ايسه بودور کی ميلادی 6-نجی عصرين بيرينجی ياريسينا دک تورک قووملاری بو آد ايله تانينماز ايديلر. بلکه هر طايفا اؤز اؤزل آدی ايله تانيناردی. تورک آدی 6- نجی عصره دک آنجاق بير طايفانين آدی ايدی. سونرالار بو آد بير ايمپريانين و داها سونرا تورک خالقلاری نين عومومی آدلارينا چئور يلدی. چين لی لرده (ر) حرفی اولماديغی اوچون اونا توکيو دئديلر.
لاکين هر آراشديريجينی جلب و مشغول ائدن مسئله بودور کی تاريخ بويو موختليف دؤورلرده چوخلو قووملار چين اؤلکه سی نين غرب طرفيندن و همان آلتای داغلاری اطرافيندان قوپاراق غربه ساری کؤچموشلر و بو گئديش ايسه دفعه لرله تاريخده تيکرار اولموشدور. بئله کی اسکی دؤرروده ايران فلاتی، آسيا و آوروپا قطعه سی وآفريقانين شومالی و حتتا آمريکانی دولدوران (قيزيل دريلی لر) کؤچری لر بير زامان آلتای داغلاريندان آيريلاراق آيری اؤلکه لره حرکت ائديب دونيانين بؤيوک بير حيصه سينی قاپساميشديلار. ايندی بو سورغو قاباغا گليرکی، بو قاينار قازان کيمی دائما قايناييب، آشيب، داشيب دونيانين هر يئرينه ياييلان بو اينسان توپلوملاری هارادان تاپيلميشديلار.
بوگونکی اينسان شناسليق علمی دئيير کی اينسان ايلک دفعه آفريقادا تاپيلميش و اورادان دونيانين سايير يئرلرينه ياييلميشدير. لاکين نظره گلن – آيری اينسان نوعی ده آسيانين شرقينده (چينده) ياهمان آلتای داغلاری چئورسينده تاپيليب، آرتيب، چوخالميش و زمان به زمان اؤز وطن لرينی ترک ائتمک مجبوريتينده قالميشلار. چونکی آفريقادان اينسانلارين شرقی آسيايا گلديکلرينی اثبات ائدن هئچ بير دليل و نشانه الده يوخدور.
البته چينده «پکن اينسانی» آدلانان بير نوع اينسانين تاپيلماسی معلوم اولموشدور کی گپويا 400 يا 500 مين ايل بوندان ايره لی آرادان گئتميشدير. لاکين ظاهرا بئله دئييلميش چوخ احتمال کی او اينسانلارين سؤيو بير يوللوق آرادان گئتمه ميش، بلکه قاليب، آرتيب، چوخالميشلار. اونا گؤره ده چين اؤلکه سی هميشه جمعيت لی اولموشدور. نئجه کی اينديليکده بير ميليارد و اوچ يوز ميليون نفوس اورادا ياشاماقدادير.
بير آيری فرضيه ده بودورکی نئچه دؤوره بوز چاغلاری اؤتوب دونيا آرامش تاپديقدا همان اطرافدا بير آيری اينسان نوعی وجوده گلميشدير. نئجه کی بير زامان اندونزی ده «جاوه اينسانی» آديله مشهور اولان بير نوع اينسان تاپيلميشدير. يا آلماندا تاپيلان نئانديرتال اينسانلاری 140 مين ايل بوندان اول تاپيلميش و 70- مين ايلدن سونرا آرادان گئتميشدير. بو فرضيه لر منطقی اولا بيلرلر.
اينديکی تورک خالقی نين 8000-7000 ايلليک مدنيتی (ايراندا، بين النهرينده) اثبات اولوب و تورکلرين بو بؤلگه رده ايلک ياشايان اينسانلار کيمی اولدوقلاری تانينميشدير، داها کسروی کيمين لرين يئرسيز ادعالاری کی: تورک ديلی موغوللارين واسطه سي ايله ايراندا ياييلميش و ياخود سلجوقی لرله ايرانا گلميشدير، تمامی ايله اعتباردان دوشوب و باطل اولموشدور و داها بحث ائتمگه ده بئله لاييق دئييل.
بعضی قايناقلار
1- عثمان نديم تونا، سومئر و تورک ديللری …، آنکارا 1990،ص41-40
2- اولژاس سليمانوف، آزيا، باکی 1993،ص 162
3- دوقتور ضياء صدر، کثرت قومی و هويت ملی، تهران 1377، ص9
4- پروفئسور ل. رازونی، تاريخده توکلر، آنکارا، 1993، ص10
5- دوقتور جواد هيئت، سيری در تاريخ زبان و لهجه های ترکی، تهران 1365
6- مير هدايت حصاری، ايلام اؤلکه سی، وارليق، نومره 128