محمدعلی فرزانه
حؤرمتلی ائشیدنلر:
ائشیتدیگینیز کیمی آپریل آیینین 15- ده، ایسوچین مالمو شهرینده، مالمو اونیورسیته سنین امکداشلیغی ایله بیر گؤنلوک بیر سمینارین اساس موضوعی آ ذربایجان دیلی نین تاریخی- اتنیک منشائی ، اونون تاریخی گلیشمه سی وبوگونکو دورومو ایدی.
بو اجلاسه اونیوسیته نین علمی کادرلاریندان ومالمودا اولان آذربایجان درنکلری عضولری نین اشتراکیندان علاوه ایراندان چاغیریلمیش دؤرد نفر تانینمیش دیلچی باشدا دوکتور جواد هئیت وارلیق درگیسی نین تحریریه هئتیندن مهندس ابراهیم رف-رف، مهندس علیرضا صرافی وآغشین آغ کمرلی وپاریسدن سمیناا قاتیلان دوکتور ضیا صدر اولموشدور سمینار خانیم جهانی نین چیخیشی ایله باشلادی، خانیم جهانی اوپسالا دانشگاهیندا شرق دیللری شعبه سی دکانیدیر. خانیم جهانی بلوچ دیلی باره ده بیر سیرا ملاحظه لر ومقایسه لر اورتایا چکدی و بو رابطه ده وئریلن سئواللاری آچیخلاماغا چالیشدی.
سمینارین ایکینجی دانیشانی اوستاد م.ع. فرزانه ایدی. اوستاد بوسمینارین تشکیلینده امکداشلیق وهمت گؤسترن اونیورسیته کادرلاریندان وها بئله یئرلی آذربایجان بیلگین لریندن ومسئله یه علاقه بسله ینلریندن تشکور ائتمکله سؤزلرینه دوام ائتدیلر:
اجازه وئرین ایندی اصل مطلبه یؤنلمه دن نئچه بیت ششعر اوستاد شهریاردان اوخویوم
تورکون دیلی تک سئوگیلی، ایستکلی دیل اولماز
اؤزگه دیله قاتسان بو اصیل دیل، اصیل اولماز
اؤز شعرینی فارسا- عربه قاتماسا شاعر
شعری اوخویانلار، ائشیدنلر کسیل اولماز
تورکون مثلی، فولکلورو دونیادا تکدیر
خان یورقانی کند ایچره مثل دیر، میتیل اولماز
بو محبتلی سؤزلری سؤز اوستادی شهریارین دیلیندن ائشیدندن سونرا بو کنایه یه کینه لی سؤزلری «آذربایجان دیلی» حققینده بیر تورک سویلو« دانشمندین» دیلیندن دینله یین « تورک دیلینده فارسی کیمی اینجه لیک وقایدالارا باغلی قالماق ونه ده ساده لیک، ییغجاملیق وگؤزه للیک واردیر ونه ده عربی قدر اعلال یا چتین و بوروشوق صرف ونحو. تورک دیلی نین ادبیاتی سینانمیش نحو قایدالاری یوخ ایدی ویابانجی سؤزلری قبول ائتمکده هئچ بیر دیل تورکو قدر سینه سی و اوزدن گئشمه دگیلدی. چونکی اگر بیر سیرا لغتلری دریدن، آذریدن، عربیدن وآیریلاریندان بیر- بیرینین بؤیرونه دوزوب و جمله نین سونونا بیر وار یا یوخ سؤزو قویسالار هئچ جور ایراد و انتقادا سبب اولمایاجاق، کلمه لرین دئییشینه گلینجه بو دیلده هر جور گؤز اؤرتمک وباغیشلاماق وار و دئییلدیگی کیمی تورکو هرجور آغیزا گتیریلسه گنه اؤزو قدر خوشا گلیم دیر»
بو توکنمز بیر کینه وآتماجا شکیلینده اؤزوده بیر تورک سویلو ومهندسی عنوانی داشییان کیمسه طرفیندن دئیلن سؤزلر وآذربایجان دیلینی توهین وآلچاتماغا جان آتان تشبثلر، ایراندا بیر عصره یاخیندیر اؤزونو آشیری ناسیونالیزم، شوونیزم وآسیمیلاسیون سیاستنده یئرلشدیریلن فاشیزم، تصادفی وگلیشی گؤزل یوخ، بلکه گونو بوگونه قدر ده بیرچوخ یازیلاردا و دانیشیقلاردا دوام ائدیر. بوکیمی ضدانسانی و ضدمدنی نظریه لر گویا ایراندا وحدت میللینی قورماق اوچون تبلیغ وتشویق ائدیلیر، حالبوکی عملده وحدت میللی یاراتما یئرینه کدورت وکینه یارادیر. ایراندا یاشایان خلقلر اؤز طبیعی ، قومی ودموکراتیک طلبلرینه ال تاپانا قدر بو تشبثلری افشا ائدیب واونلارین ایچ اوزونو آچیب گؤسترمکدن ال گؤتورمیه جکلر.
بوگون آذربایجان آدیله تانینان اؤلکه ده باشدان- باشا وتوپلوم صورتده وایرانین آیری- آیری بؤلگه- لرینده ترکیه وعراق سرحدلریندن توتموش تا خراسانین داغ باسارلاری وخزر دریاسی نین ساحللریندن توتموش تا شیراز، کازرون وچاه باهارا قدر ایرانین داغینیق شهرلر وآوادانلیقلاریندا تورک سویلو خلقلرین دیلینه تورکو، تورک دیلی، آذربایجان دیلی، آذری تورکجه سی دئییلن دیل عصرلربویو بوخلقلرین دانیشیق ویازی دیلی یا داها دؤزگون معناسیندا اونلارین احساس، دوشونجه وخیاللارینی قاورایان دیله دئییلمکده دیر.
تورک سویلو خلقلرین طبیعی، ائتنیک و دوغما دیلی ساییلان بو دیله، فارس دیلینده قونوشانلار عموما تورک سویلولارین دیلینه اونلارین باغلی اولدوقلاری شهر وآوادانلیقلارین آدینی ایلگیله یئرلره مثلا تورک تبریز، تورک زنگان، تورک همدان ، توک ساوه ، تورک شیراز، تورک خراسان والی آخر…
هئچ مباحثه سیز بوگرچکلیگی قبول ائتمه لییک کی، بوگون بویوک تهران آدلانان شهر وجمعیتین آشاغی- یوخاری یاریسینی تورک سویلولار تشکیل ائدیر. بوچوخلوق وقاتقینلیق اورا جاندیرکی ، بیر تورک سویلو هئچ فارس دیلی بیلمه سه ده ، تکجه اؤز گونده لیک یاشام مسئله لرینی یوخ، حتی اؤزونون مدنی ایستکلرینی ده اؤزآنا دیلینده یئربه یئر ائدیر.
بئله بیر گئنیش ساحه ده یاییلمیش آذربایجان تورکجه سی، ائتنیک باخیمدان آلتائیک دیللریندن ساییلیر. بو دیللرین اساس دوغوم یئری تاریخدن اؤنجه دؤورانلاردا اورتا آسیا دوزلوکلری ویئنی سو ساحللری اولموش و قرنلر بویو تورک سویلو اویماقلارین کؤچوب- قونما پروسسینده تکجه اورتا شرق اؤلکه لری نین یوخ بلکه حتی اوروپا سکنه لری نین میللی- مدنی دیلی اولموشدور
بوگونکو آذری تورکجه سی تاریخی تشکل وگلیشمه سینده تورک قبیله لری نین اوغوز و قیبچاق دیللریندن نشائت تاپیب وطبیعی اولاراق تورک سویلولارین اسلام دینینی قبول ائتدیکلریندن سونرا عرب دیلی نین فارس دیلینده یئر آچدیغی کیمی، آذربایجان دیلینده ده عرب فارس بوگون آذربایجان آدیله تانینان اؤلکه ده باشدان باشا و توپلوم صورتده و ایرانین آیری- آیری بؤلگه لرینده ترکیه وعراق سرحدلریندن گون باتاردان توتموش تا خراسانین داغ باسارلاری وخز دریاسی نین ساحللریندن توتموش تاشیراز، کازرون وچاه باهارا قدر ایرانین داغینیق ششهرلر وآوادانلیقلاریندا تورک سویلو خلقلرین دیلینه تورکو، تورک دیلی آذربایجان دیلی، آذری تورکجه سی دئییلن دیل اوزون عصرلر بویو بوخلقلرین دانیشیق ویازی دیلی اولموش وبو گئنیش بؤلگه لرده یاشایان انسانلار اؤز احساس و دوشونجه لرینی بودیلین سؤزلری قالیبلاریندا یئرلشدیرمیشلر.
تورک سویلو خلقلرین طبیعی، دوغما و اتنیک دیلی ساییلان بو دیله فارس دیلینده قونوشان جماعت عموما تورک سویلولارین یاشادیغی ودوغولدوغو شهر وآوادانلیقدا ایلگیلی دئییلیر: مثلا تورک تبریز، تورک زنگان، تورک همدان، تورک ساوه، تورک شیراز، تورک خراسان والی آخر…
هئچ شبهه ائتمه دن بو حقیقتی قبول ائتمه لییک کی، بوگون تهراندا یاشایان جمعیتین ان آزی یاریسیتی تورک سویلولار تشکیل ائدیرلر. بوچوخلوق وقاتینلیق اوراقدردیرکی، اگر بیرتورک سویلو هئچ فارسی بیلمه سه ده تکجه اؤز یاشام مسئله لرین یوخ حتی اؤزونون مدنی ایستکلرینی ده اؤز آنا دیلینده یئربه یئر ائدیرلر بئله بیر گنیش ساحه ده یاییلمیش آذربایجان تورکجه سی، اتنیک باخیمدان آلتاییک دیللری گروپلاریندان ساییلیر. بو دیلین اصلی دوغوم یئری تاریخدن اؤنجه دؤورانلاردا اورتا آسیا دؤزلوکلری ویئنی سو ساحلری اولموش وقرنلر اوزونو تورک سویلو قبیله لرین کؤچوب- قونماق پروسسینده تکجه اورتا شرقین خلقلری نین یوخ بلکه چوخ بؤیوک ساحه ده یاشایان میللت لرین میللی- مدنی دیلی اولموشدور.
بوگونکو آذری دیلی تاریخی تشکولونده بوتون تورک قبیله دیللریندن و اوغوز و قیبچاق دیللریندن نشات تاپیب وطبیعی اولاراق تورک سویلولارین اسلام دینینی منیمسه ییب قبول ائتدیکدن سونرا عرب وفارس دیللری ایله قونشو اولموش وبو قونشولوق و دینی ایلگیلر خصوصی ایله عرب دیلی نین فرس دیلینده اؤزونه یئر آچدیغی کیمی آذربایجان دیلینده بیر سیرا عرب فارس سؤزلرینین اؤزلرینه یئر آچماسینا سب اولموشدور. بونونلا بئله آذربایجان دیلی اؤز شاخصلرینی او کلمه لره تحمیل ائتمیشدیر. بو شاخصلر نه کیمی دیر:
1- سسلرین هارمونیسی وآهنگ اویغونلوغو سؤزلرین قورولوشوندا
2- صائت سسلرین قیسالیغی وباشقا سؤزله دئییلسه هجالارین وبیرچیرپیدا دئییلمه سی
3- دیلین سؤز قورولوشو جهتدن التصاقی دیللردن اولماسی
4- سؤز ریشه لری نین سونونا آرتیریلان پیوندلرین قانونونا اویغون سیرا ایله اولماسی
5- فعل ساحه سی نین اولدوقجا گئنیش اولماسی وبوگئنیشلیکله بئله دیلده بوتون فعللر قاعده وضابطه لی اولدوقلاری…
آذربایچان دیلی، بو بؤلگه ده عمومی دیل مرحله سینه چاتارکن، آیری- آیری یاخین یا اوزاق بؤلگه لرده اؤز یازی و ادبی دیلینده یئیه لنمیشدی. بو دیل، نئچه- نئچه قرنلردن گئچیب بوگونه گلیب چاتماسیله آذربایجان ادبی دیلی نین تاریخی آراشدیریلماسی نین توکنمز منبعی ساییلیر واؤزلوگونده ایکی قولا آیریلیرکی اونلاردان بیری شفاهی وایکینجی سی کتبی اولموشدور. شفاهی ادبی دیلین تاریخ بویو یارادانی وقورویانی بیرطرفدن خلق اوزانلاری وعاشقلاری ویا داها آیدین بیر سؤزله دئییلسه، سؤزو ساز شاعرلری اولوب وآذربایجان میللی داستانلارینی ادبیات وهنر خزینه میزه آرتیرمیشلارسا، اوبیری طرفدن کند وشهرلرده عؤمور سؤرن انسانلار اولموشلارکی سوادسیز اولدوقلاری حالدا مینلر واون مینلرله حکمتلی سؤزلر، ترانه لر وبیرسؤزله خلق شفاهی ادبیاتی میراثینی دالیدان گلن نسیللره یادگار بوراخمیشلار وآمما یازیلی ادبی دیله گلینجه شاعرلرین وسسؤز اوستادلاری نین دیلیمیزده یازیب یارادیقلاری اثرلردیر.
بو تاریخی وتصویری دیل ذخیره لری نین آراشدیرلماسی بیزی آذربایجان دیلی نین تاریخی و تصویری ویا لکتولوژی ائتنوگرافیسی ایله یاخیندان وعلمی- تطبیقی شیوه لرایله تانیش ائده جک.
بونلاردان علاوه، تورک دیللری نین تاریخی ائتنوگرافیسنی آراشدیرما ایشینده نئچه- نئچه اولدوقجا قیمتلی اثرلر واردیرکی اونلارین آراسیندا دوققوز یوز ایل بوندان اول « دیوان لغات الترک» آدیله بؤیوک عالم محمودکاشغری نین اؤلمز اثری و ایکینجی سی « کتاب دده قورقود» ساییلیر. بو ایکی تاریخی و ائتنوگرافیک اثر بوتونلوکده بوگونکو آذربایجان دیالکتولوژی سنین تاریخی – قومی هویتینی آراشدیرماقدا اساس منبع لردن اولا بیلسینلر. بوتون بو منبعلر وسندلرله اوسته لیک بوگونکو ایران تورکلری نین دیل و دیالکتلرینی آراشدیرماقدا بوگون خلقین قونوشدوغو جانلی دیل بو هویتی آراییب آراشدیرماقدا علمه یاردیمجی اولاجاق.