گونتای گنجالپ
گئرچک تاريخي تاريخچيلر دئييل، يازيچيلار يازير. روسييانين درين تاريخيني اوخوجولار داها چوخ تولستويون، قوقولون، دوستئيئوسکي نين اثرلريندن اؤيره نيرلر. چونکو هئيدگئرين ده دئديگي کيمي “تاريخين کؤکو کئچميشده دئييل، گله جکده دير.” يازيلان اثر يوزايللر سونراکي اولايلارين ايچينده جريان ائده جک دويقو و دوشونجه لري شکيللنديرر. بير صنعت اثري گله جکده ده تاريخ بيلينجي نين اولوشماسيندا بللي اؤلچوده اؤز ائتکسيني بوراخار. بو باخيمدان صنعت اثري نين صيرف بير کند ماجراسينا دايانماسي اونو اونتولوژي وارليغيندان محروم ائدر. بير کندده آداملارين بير-بيريني اؤلدورمه سي اولا بيلر. بو، بير چوخ اؤلکه ده باش وئرن اولايدير. ناموس داواسيندان توتموش طايفا قارشيديرماسينا قدر بؤيوک قدارليقلار اولموشدور. حتّی ميلتلر آراسيندا دا بؤيوک ساواشلار و قتللر اولموشدور. آنجاق يازيچي نين ديقت ائتمه سي گرکن اؤنملي بير مؤوزوع اولماليدير. عجبا، بو ساواشلاردا ماددي چيخارلارمي اولموش، تورپاق داواسيمي اولموش، يوخسا بللي اينانج و دونياگؤروشو بو ساواشلارين آرخاسيندا دورموشدور؟ بونو بللي ائتمک، اؤزلليکله توپلومو و دونيا خالقلاريني دوشوندورمک و باريشا خيدمت ائتمک ايسته ين يازارلارين گؤرَوي اولماليدير. بو باخيمدان ائرمني-تورک ساواشيني اؤز تاريخيليگيندن تجريد ائده رک صيرف بير کندده اينجله مک دوغرولارين اورتايا چيخماسينا خيدمت ائتمز. سوال بودور: تورکلرده او زامان ائرمني دوشمنليگي آديندا بير ايدئولوگييا اولموشدور، يوخسا اولماميشدير؟ بو سوالين ديگر طرفي ده واردير: ائرمنيلرده تورک دوشمنليگي و تورکو اؤلدورمگي اخلاقي اؤزلليک سايان ايدئولوگييا اولموش، يوخسا اولماميشدير؟ چونکو خالق کوتله سي اونا تلقين ائديلن ايدئولوگييالارا گؤره کوللئکتيو داورانيش سرگيلر. يوز ايل اؤنجه کي تاريخ چوخ دا اوزاق تاريخ دئييلدير. بوتون بيلگيلر، کيتابلار بو حاقدا مؤوجدودور و حتّی اولايلاري دده سيندن، يا دا باباسيندان دويانلار هله ده حياتداديرلار. مؤوجود بيلگيلرين آراشديريلماسي تورکلرده و تورک ديلينده ائرمني دوشمنليگي آديندا بير ايدئولوگييانين اولماديغيني گؤسترير. چونکو زاتن او دؤنم، حتّی ايندي بيله تورک اؤزونون تورک اولدوغونون بيلينجينده اولماميشدير. اؤزونو تانيماميش اولان بير توپلوم دوشمنيني نئجه تانييا بيلر؟ حتّی او زاماندان ميراث قالان ايفاده ده تورکون اؤزونون تورک اولدوغونو بيلمه ديگيني گؤسترير، چونکو بيز اؤز تاريخيميزده “ائرمني-تورک ساواشي” ايفاده سي ايله دئييل، “ائرمني-موسلمان ساواشي” ايفاده سي ايله قارشي-قارشيياييق. ائرمنيلر ايسه بيزيم ترسيميزه اولاراق “ائرمني-تورک ساواشي” ايفاده سيني قوللانماقداديرلار. آنجاق موسلمان ايندونئزييادادا وار! بو بيلگيلر گؤسترير کي، تورکلر اؤز تورک ميللي کيمليکلري نين بيلينجينده بئله اولماميشلار. اؤز ميللي کيمليگي نين فرقينده اولمايان بير توپلوم باشقا ميلته قارشي دوشمنليک ايدئولوگيياسي گليشديره بيلمز. تورکلرده کي ميللي دويقو ائرمنيلرين تؤرتديکلري تورک قتللرينه قارشي رئاکسييا اولاراق اورتايا چيخميشدير. يعني ائرمنيلرين تورک اؤلدورمه سي شعورلو بير حرکت اولموش، تورکون ائرمني اؤلدورمه سي ساوونما خاراکتئري داشيميشدير. بو باخيمدان بئله اؤنملي مؤوضوعلاري اينجه له مه يه چاليشان صنعت اثري بير آز دا تاريخ فلسفه سيندن يارارلاناراق اولايلاري سبب-نتيجه و سبب-نتيجه آراسينداکي ايليشکيلر باغلاميندا آراشديرماليدير، سادجه فردي بير خاطيره يه و دويقوسالليغا سؤيکنرسه قاش قاییردیغی یئرده ووروب گؤز چیخارار. ائرمنيلرين تؤرتديگي قتللر اولماديقجا بيزلرده کؤکلو ائرمني سئوگيسي اولموشدور. ائرمني قيزلارين دوشکونو اولموشدور تورکلر. شئيرلريميزده، اوزان داستانلاريميزدا، کلاسيک ادبيياتيميزدا ائرمنييه سئمپاتي اولموشدور. نيظامي گنجه وي نين “خوسروو و شيرين” اثرينده شيرين ائرمنيدير. نسيمي نين ان گؤزل “درديمند ائتدين مني ائي درده درمان ائرمني” باشليقلي ليريک قزلي ائرمني قيزينا يازيلميش. “اصلی و کرم”ده اصلی ائرمنيدير. حتّی “تورکمنچاي” موقاويله سي اولاييندا دا ائرمني قيزي نين ائتکيسي اولموش. قاجار-آذربايجان اوردسونون کوموتاني شاهزاده عبباس ميرزه ايدي. اونون بير نؤمره لي ستراتئژيستي نظرلي آدلي بير گئنئرال ايدي. گئنرال بير ائرمني قيزيني اوتاغينا گتيرير. قيزين آتاسي عبباس ميرزه يه شيکايت ائدير و عبباس ميرزه بير نؤمره لي ستراتئژيستيني اؤلدورور.[1] ساواش ستراتئژيسيز تاکتيکا ايله داوام ائدير. آبباس ميرزه يئنيلير و پاسکئويچ تبريزه گيرير. شاعير شهرييارين ائرمنيلر حاققيندا خوش سؤزلري واردير. تورک قاديني قارانليق و قارا چارشافا بورونوب ائوده دوستاق حياتي ياشاديقدان سونرا تورک ائرکگي گؤره بيلديگي ائرمني و گورجو قيزلارينا وورولموشدور. گؤرولدويو کيمي بو اراضيلرده ياشايان تورکلرده ائرمنيلره قارشي هئچ بير نيفرت مضمونلو ايدئيا دوغماميشدير. بؤلگه تاريخي نين گئرچکليگي باخيميندان اولايين اونتولوگيياسي بودور.
بير ده ائرمني طرفيندن باخاراق مسئله ني دَيَرلنديرمک لازيمدير. ائرمنيلرده تورک دوشمنليگي و تورکو اؤلدورمک اونلارين اينانجلاري ايله بوتؤولشميشدير. ائرمني-داشناک ايدئولوگيياسي تورکلري غصبکار اولاراق گؤرور. غصبکاري اؤلدورمک ده هر بير ائرمني نين بورجودور. آناياسالاريندا بئله چئوره تورک اؤلکه لريني دوشمن گؤسترمکده ديرلر. توپلوملار زامانلا اؤز آناياسالارينا بنزرلر. ائرمني آناياساسي نين متني تورک دوشمنليگي اوزرينده قورولموشدور. آيريجا، اکرم ايليسلي نين “داش يوخولار”دا آنلاتديغي اولايلار زامانيندان داها چوخ اؤنجه لر ائرمنيلر تورک دوشمنليگي ايدئولوگيياسيني منيمسه ميشديلر. تورکلرده ده اونا بنزر ائرمني قارشيتي ايدئولوگييا اولسايدي، بو قدر ائرمني ضابيطي عوثمانلي اوردوسوندا گؤرَوده اولمازدي. بو دا گؤسترير کي، تورکلرده ائرمني دوشمنليگي ايدئياسي اولماميش، ائرمنيلرده تورک دوشمنليگي ايدئياسي اولموشدور.
بو باخيمدان ا. ايليسلي اولايي اؤز ايدئولوژي ياتاغيندان آييراراق صيرف کيچيک بير کند موحيطينده آنلاتماقلا دوغرولارين اوزرينه پرده چکميشدير. سوچلو اولان، خالقلاري بير-بيرينه دوشمن ائدن ايدئولوگييالاردير. بو ايدئولوگييالارين کؤکو قازيلماليدير. اورتادا کيچيک بير کندده کندليلرين بير-بيري ايله ساواشماسي چوخ بالاجا حاديثه دير. بونو آبارتماقلا او ايدئولوگيياني چوروتمک اولماز. تورک دوشمنليگي ايدئولوگيياسي اوزوندن خوجاليدا ائرمنيلر تورک قادينلاري نين قارنيني سؤکوب چوجوغونو نيزه يه تاخديلار. بو نيفرت دوغوران ايدئولوگيياني اورتادان قالديرماق اوچون عدالت آنلاييشي چوخ اؤنمليدير. عدالتين ده آرخاسيندا گوج دايانماليدير. گوجلو اولماق و عدالت آنلاييشيني رهبر توتاراق بو غئيري-اينساني ايدئولوگيياني يئنمک گره کير. ائرمنيلرين خوجاليدا ائتديکلريني بيز ائده بيلمريک، ائتمه مه لي یيک. چونکو ساواشماق قتل ائتمک دئييل. ساواش، يئنمک صنعتيدير. 2500 ايل اؤنجه بؤيوک چين موتفککيري سون تزو “ساواش صنعتي” اثرينده يازير کي، دوشمنه ان آز ضرر وئره رک اونو مغلوب ائتمک بير صنعتدير.
بونون اوچون ده اخلاقي، سياسي، ايقتيصادي، حربي باخيمدان گوجلو اولماق لازيمدير. اکرم ايليسلي باريشا خيدمت ائده بيله جک اثريني آيرينتيلاري ايله يازا بيلمه سي اوچون تولستويون “حرب و صولح” رومانيندا قوللانديغي يؤنتمدن يارارلانا بيلردي. بئله چوخ اوزون حجملي بير روماندا سون 200 ايلليک تاريخده کي اولايلارين پرده آرخاسيني اينجه له يه رک بؤلگه ميزه و دونيايا بؤيوک درس کئچمه لي ايدي. اينسانلارين حياتيني هئچه سايان ايدئولوگييالاري ايفشا ائتمه لي ايدي. بئله بير ايش گؤرسيدي دونيا باريشينا دا قاتقيدا بولونا بيلردي. ضعيف و ميکرو موحيطين اولايلاريني آنلادان کيچيک بير اثرله کؤکو يوزايللره دايانان بير ايدئولوگييانين آنتي اينساني يؤنلريني آچيقلاماق مومکون اولا بيلمز.
11. 02. 2013
[1] Əminə Pakrəvan, Abbas Mirzə və Azərbaycan, çevirən Güntay Cavanşir, Qanun yayınları.