محمدعلي حسيني
الفباي جديدي من حرام ائتديم سيزه ياران
معارف مجلسين سد ائيلمك حقينده شورا وار
قوغون بوعلم اشياني مكاتبه دن، مدارسدن
شريعت پايدار اولماز كه تابو علم اشياء وار
كفايتدور بيزه كافي نه دور بوعلم جغرافي
آلون ابوابي، وصافي كه اوندا چوخ معما وار
معجز شبستري
اؤزخلقينين انتباهي وترقيسي اوچون هرشئيدن اول، اونون معارف لنديريلمه سيني دوشونن ميرزه- حسن رشديه، بير ينيلمز قهرمان كيمي مرتجع قارا گروچيلارين تهليكه لي وامانسيز مانعلرينه سينه گره رك، عمر بويي اؤز مقدس ملي آمالي اوغروندا مبارزه آپارميش ونهايت دؤرون درين قارانليقلاريندا ايراندا يئني معارف چراغيني يانديرماق شرفينه نايل اولموشدور.
بؤيوك معارف پرور ميرزه حسن رشديه 1267-1850-نجي ايلده تبريزده آنادان اولموشدور.[1] ايلك تحصيليني مكتب خانا دا وآتاسي آخوند ملامهدي تبريزينين يانينداآلميشدير.
عموميتله رشديه بيرمترقي پداقوق، مبارزآزاديخواه ژورناليست كيمي يئتيشمه سي، 19-نجي عصرده اسلام شرقينده باشلانميش فكر انتباهينين دؤري ايله علاقه لنير. اونون دنيا گؤروشونون فرمالاشماسيني شرط لنديرن عاملردن بيري ده، اودؤر خارجده نشراولان مترقي غزتلردن عبارت ايدي. خصوصي- ايله اونلارين بعضي سينده، تعليم وتربيه ايله علاقه-ده درج اولان مقاله لر، رشديه نين بير پداقوق كيمي يوكسلمسينده حل ائديجي رول اويناير.((اختر)) يازيردي:
((آوروپادا هريوز نفردن بيري سوادسيزدير، ايراندا هرمين نفردن بيري سوادلي ديركه بودا تعليم اصولونون عيبه جرليگيندن ايره لي گلير. [2]
بوكيمي مطلب لرين درين تاثيري آلتيندا اولان رشديه، داها ديني تحصيل فكريندن داشينير ومترقي تعليم وتربيه اصوللاريني اؤرگنمك مقصديني قارشيسينا قويور. محض بونا گؤره، آتاسي نين راضي ليغيني الده ائده رك، نجفي بيروتلا عوض ائدير.!
رشديه 1298-1880-نجي ايلده فرانسيزلارين بيروتداكي دنيا شهرتلي دارالمعلمينه داخل اولور،وايكي ايل تحصيل آليب، اوراني بيتيرديكدن سونرا، استانبولا گئدير. اورادا((اصول جديد)) له اداره اولان مكتبب لردن معلوماتلا الده ائدير. [3] ايرانا گئري قايتمازدان قاباق، ايراندا ياشييان اؤگئي قارداشي، حاجي آخوندون يانينا گئدير. عموميتله قفقاز سفري رشديه نين گله جكده موفقيتله حياتا گئچرجگي پلانلاري بوتون جهتلردن ثمره لي اولور.
قفقازين عمومي شرايطيني، ايشينين باشلانماسي اوچون آرتيق مناسب بيلن رشديه، 1882-نجي ايلده، ايرواندا يني تيپلي اؤز ايلك مكتبيني آچماغا قرار وئرير. بئش ايل اؤز پداقوژي تجربه سيني سيناقدان گئچيرده رك، بو مدتده مترقي فكرلي پداقوقلارين، خصوصا((اوشينسكي) [4] نين يني تحصيل اصولي وديگر پداقوژي نظريه لر ايله ياخيندان تانيش اولور.((اوشينسكي)) نين مترقي پداقوژي ايدئيالاري نين قفقازدا دوامچي سي اولان مشهور آذربايجان پداقوقي و متوديستي، ((الكسي اوسيپوويچ چئرنيائيوسكي)) [5] ايدي. اونون((صوتي اصول)) لا يازديغيي ((وطن ديلي)) آدلي درسليگي، رشديه نين دقت مركزينده دورور. آذربايجان ديلي نين تعليمي اوچون، چئرنيايئوسكي- نين 1880-نجي ايلده چاپ ائتديرديگي همين كتاب، شرقده ابلك دفعه((سس اصولي)) ايله يازيلان بيرتدريس وسايطي دور. [6] رشديه بو يني تدريس اسلوبوني منيمسه رك، سونرالار عين آدلي درسليگيني يازير، ايكي يه بؤلونموش بيرخلقين، اوبيري حصه سينه، يعني جنوبي آذربايجان اوچون نظرده توتولموش بوكتاب 1312-1894-نجي ايلده تبريزده چاپ ائتديريلير.
بودرسليك، ايسترايلك دفعه((صوتي اصول)) لا يازيلماسينا گؤره وايسترسه ده علمي متوديك نقطه نظردن، جنوبي آذربايجاندا آناديلين تدريسي تاريخينده علامتدارحادثه دير. پرفسورآقا محمد عبدالله يف(( آذربايجان ديلي نين تدريسي تاريخيندن)) آدلي قيمتلي اثرلرينده رشديه نين تاليف ائتديگي درسليگه دايريازير:
((مؤلف[وطن ديلي] كتابيندا ديل واسلوب مسئله لرينه خصوصي دقت وئرميشدير. ديلين ساده وطبيعي اولماسني، اونون اوشاقلار اوچون چتين ليكلرتورتمه سيني، حياتي درك ائتمكده سؤزون بؤيوك اهميتيني نظره آلان رشديه، آذربايجان ديلي نين صاف- ليغيني محافظه ائتمگه خصوصي سعي گوسترميشدير. . .
آهنگدارآذربايجان ديلي نين بوتون اينجه ليكلريني رشديه، بو كتابدا اسلوبون سليس ليگينه ومتين يغيجامليغينا خصوصي دقت وئرميشدير. رشديه بوتون عمر بويي سعي ائتميشديركي، مركب وآغير عرب الفباسي نين آذربايجان بالالارينا تعليم ائديلمه سيني آسانلاشديرماق اوچون تازا قايدا ويوللارتاپيلسين. اونون نه اينكه جنوبي آذربايجاندا، بلكه ده بوتون ايراندا ايلك دفعه اولاراق تطبيق ائتديگي صوتي اصول، عرب الفباسي نين تعليميني آسانلاشديرماق اوچون آتيلميش بؤيوك بير آدديم ايدي. . . ))7
1362-1983-نجي ايلده ((حاجي ميزه حسن رشديه)) نين اوغلو شمس الدين، آتاسينا حصرائتديگي((سوانح عمر)) كتابيندا، اونون((وطن ديلي))اثري باره ده هئچ بيراشاره ائتمير. فخرالدين رشديه ايسه،1370-1992-نجي ايلده نشر ائتديرديگي (تاريخ مدارس نوين درايران- زندگي نامه ميرزا حسن رشديه)، آدلي اثرينده((وطن ديلي)) كتابينين آديني چكيرسه ده، اونو،جنوبي آذربايجانليلاردان اوزاقلاشديرماغا جان آتير!، بودرسليگين آنجاق قفقاز مسلمانلارينا، (شمالي آذربايجانليلارا) عايد اولدوغوني ادعا ائدير واؤز اوخوجولارينا دا هئچ بير سند ومنبع ده گؤسترمير. [8] يوخاريدا گؤستريلديگي كيمي، ميرزه حسن رشديه هله بيروتدا ((دارالمعلمين)) ده تحصيله باشلاركن، قفقازدا- (شمالي آذربايجاندا) ((چئرنيائيوسكي)) نين آذربايجان ديلي تعليمي اوچون يازديغي صوتي اصول،1880-نجي ايلدن اعتبارا آذربايجان مكتب لرينده تطبيق اولونماغا باشلاميش وبونونلا ياناشي همين پداقوقون تشبثي ايله قاباقجيل ضيالي معلم كادرلاريدا حاضرلانميشدور. قفقازدا باشلانميش((اصول جديد)) تعليم وتربيه ايشلرينه داير گؤستريلن فاكتلاري نظره آلساق، رشديه نين 1894-نجي ايلده تبريزده نشرائتديرديگي درسليگه قفقاز مسلمانلاري نين نه احتياجي اولابيلردي؟ ديگرطرفدن، اگررشديه بو درسليگي قفقاز مسلمانلاري اوچون يازميش اولسايدي،اوندا، اوني ((وطن ديلي)) آدلانديرمازدي. چونكي ((وطن)) دئيلركن اوزامانلار اساسا انسانين دوغولدوغويئر باشا دوشولوردي [9]
گوركملي معارف پرور، مبارزآزاديخواه كيمي آدي وطن تاريخينده هميشه ياشار حاجي ميرزه حسن رشديه نين بعضي عائله عضولري نين تفكرونه پان فارسيست ايدئيالارين يول تاپماسي حقيقتا درين تاسفلر دوغورور! چوخ ماراقلي- ديركي، ((ايران وعثماني درآستانه قرن بيستم)) كتابينين مؤلفي رحيم رئيس نيا، همين موضوع ايله علاقه دار، فخرالدين رشديه نين بوتون ساختا واويدورما سؤزلريني تام اولدوغوكيمي اؤزكتابينا كؤچورموشدور:
وطن ديلي را نيز که (( تاسال1917 يا 18تقريبا درتمام مدارس مسلمانان قفقاز وتركستان به نام كتاب اول تدريس مي گرديد.)) براساس شيوه ابداعي خود تاليف ودرسال 1301 آن را در ايروان به چاپ رساند. [10]
وطنده اوزون ايللر بويي پهلوي رژيمي نين آپارديغي ايرنج پان فارسيست سياستي اوجباتيندان درين آسيميلياسييايا وملي نهيليزمه اوغراديلميش بيرفردكيمي فخرالدين-نين موقعي غيرعلمي دير.
اما رئيس نيايا گلديكده مسئله خيلي فرق ائدير. جنوبي آذربايجاندا، آرتيق بير تاريخ تدقيقاتچي سي كيمي تانينان رحيم رئيس نيا، فخرالدينين اساس- سيز يازيلاريني تكرار ائتمك عوضينه، بو اؤنملي مسئله يه داير اؤزي شخصا تحقيقات ايشي آپار-مالي ايدي! چونكه اوني بيرتدقيقاتچي كيمي تانييان اوخوجو بوتحريف لري ثبوت ائديلميش فاكت كيمي قبول ائدرك اينانا بيلر.
حاشيه
1-سوانح عمر)) ده رشديه نين تولد تاريخي 1276 هجري ده قيداولموشدور. كه سؤز سؤز بوچاپ سهوي اولابيلر.
(رشديه، شمس الدين: سوانح عمر، تهران، نشر تاريخ ايران،1362، ص16)
2-كسروي يازير:
((حاجي ميزاحسن رشديه كه بنيادگزاردبستانهاست، ميگويدمرا برفتن بيروت ويادگرفتن شيوه نوين آموزگاري يك گفتاري ازاختر برانگيخت . . .))
(كسروي، احمد: تاريخ مشروطه ايران، تهران، اميركبير، چاپ6، 1344،صص38-41
*شمس الدين الدينه گؤره آتاسي همين موضوعي ثريا غزتينده اوخوموشدوركه بو مطلق سهو. ((ثريا)) نين ايلك نمره سي 1316-1898-نجي ايلده نشرائديلميشدير. باخ: صدرهاشمي، محمد: تاريخ جرايد ومجلات ايران.
3-شمس الدين رشديه: ((سوانح عمرده (صحيفه 23) يازير:
(. . .دراسلامبول ازمدارسي كه بااصول جديد اداره ميشدند، ديدن كرده سازمان آنهارا پسنديدوبخاطرسپرد. . .)
لاكن فخرالدين رشديه ايسه قيد ائديره كه :
(. . . درروش تدريس درمدارس((رشديه)) و ((اعداديه)) آنجا[استانبول] مطالاتي نموده،اصول تدريس آنجا راهم مثل ايران مغشوش ديد. . .)!!
(رشديه، فخرالدين: تاريخ مدارس نوين درايران اززندگينامه ميرزاحسن رشديه، تهران، هيرمند1370،ص. 20)
4-اوشينسكي،ك.د. (1824-1871- بويوك روس پداقوقو. اونون پداگوژي سستمي بوتونلوكله خلق ليك پرنسيپلري اساسيندا قورولموشدور. اوشيتنسكي نين ترتيب ائتديگي الفبا درسليگي ايله اون ميليونلارلا روس مكتب ليسي تحصيل آلميشدير. او پداقوقيكا علمينه داير بيرسيرا اثرلر يازميش، ((آناديلي))، ((اوشاق عالمي)) و منتخبات)) كيمي مشهور درسليكلر ترتيب ائتميشدير. . . اونون پداقوژي ايدئيالاري بوگون بئله اؤزز اهميتيني ساخلاماقدادير.
(بابايف: آذربايجان كلاسيك ادبياتيندا ايشلله ديلن آدلارين وترمينلرين شرحي، باكي، معارف، 2-نجي چاپ 1993،ص. 223)
5-چئرنيايئوسكي، الكسيي اوسيپوويچ (1840-1894) آذربايجانين گوركملي پداقوق- متوديستي ومعارفچي سي . . . او، اوشينسكي نين مترقي پداقوژي ايدئيالارينين آذربايجاندا ايلك دوامچيلاريندان بيري،شرقده سس اصولي ايله يازيلميش ايلك ((وطن ديلي)) -[ آذربايجان ديلي ] (1882، عين آدلي اثرين 2-نجي حصه سيني1888-نجي ايلده س. ولي بيگ اوفلا بيرليكده) و ((روس ديلي)) (1883) درسليكلرينين مؤلفي دير. آذربايجاندا ضيالي (خصوصا معلم) كادرلاري نين حاضرلاننماسيندا خدمتي اولموشدور. . .)
بابايف: همان منبع. ص. 262)
6-((فريدون بيگ كؤچرلي نين يازديغينا گوره،تمام اسلام عالمينده بوتشبث صوتي [ اصوللادرس دئمك] بيرنجي دفعه آذربايجاندا اورتايا چيخميشدير.))
(عبداله يف،آقامحمد: آذربايجان ديلي نين تدريسي تاريخي، باكي، معارف، 1966، ص. 103)
7-عبدالله يف. . همان منبع، ص . 238
8-فخرالدين، ميرزه حسن رشديه نين يازديغي درسليكلري وديگر اثرلري نين سياهه سيني وئرركن وطن ديلي حقده يازير:
((وطن ديلي – (زبان وطن) كتاب درسي سال اول براي مسلمان زادگان قفقاز))
(رشديه، فخرالدين: تاريخ مدارس نوين ايران . . . ص 220)
9-((وطن)) سؤزونون، او زمانلار داشيديغي معنايه، دقتيمي دكتر صدرالااشرافي جلب ائتميشدر. بوماراقلي واينجه نقطه ني خاطرلاديقلاري اوچون اؤز منتدارليغيمي بيلديريرم.
10-رئيس نيا، رحيم: ايران وعثماني درآستانه قرن بيستم، جلد 1،تبريز، ستوده، 1374،ص. 401
* ((رشديه ووطن ديلي)) مقاله سي ايلك دفعه آذربايجان ادبيات غزه تي نين (3261) 32 ساييندا، 17/8/2001تاريخينده باكيدا چاپ ائديلميشدير.