گونتای گنجالپ
637- جی ایلده موسلمان عربلرله ساسانی اوردولاری آراسیندا بؤیوک قادیسیییه ساواشی باشلامیشدیر. ساسانی اوردولاری نین باشیندا روستم فرروخزاد آدیندا بیر کوموتان دورماقدا ایدی. بو ساواشدا ساسانی اوردولاری یئنیلدی. 651— جی ایلده ساسانیلرین سون پادشاهی یزدگرد ده اؤلدوکدن سونرا ساسانی دؤولتی نین حیاتینا سون وئریلدی. ساسانی ایمپئراتورلوغوندا ایسلاملاشما باشلادی. آنجاق بو یئنیلگه نین تاثیرینی فارسلار اونوتماق ایستمه دیلر.1 عرب سالدیریسی ایله و ساسانی یئنیلگه سی ایله بؤهران کئچیرن فارس کیملیگی یئنی بیر کیملیک آراییشی ایچینده گیردی. امویلرین سونلارینا دوغرو فارس میللی کیملیگی مرکزلی میللی ایسلام اولوشدورما چابالاری باشلادی.2 بو حرکتین آماجی عربلره قارشی توپلومدا آنتیپاتی اولوشدورماق ایدی. ایسلامی دا اؤز چیخارلارینا گؤره آچیقلاییردیلار. عربسیز فارس ایسلامیندان یانایدیلار. بو حرکت اؤزونو «شعوبیه» اولاراق تانیملاییردی. شعوبیه دئییلینجه عربلرین فتح ائتدیکلری یئرلرده حوقوقی، سیاسی تحککومه و اوستونلوکلرینه قارشی چیخان بیر آخیم و منسوبلارینی ایفاده ائدر.3 شعوبیه امویلرین دئوریلمه سینده بؤیوک رول اوینادیلار. اونلار اؤزلرینی عربلردن اوستون بیلیردیلر. عربلرین عرب اولمایانلارا موالی (ایکینجی درجه لی اینسان) موعامیله سینه قارشی فارسلاردا اورتایا چیخان بیر آنتیتئز ایدی. موالییه، عرب عونصورون سیاسی و حوقوقی تحککومو امویلر دئورینده سون حددینه واردی. عرب اولمایان موسلمانلار ایسلامین دینی و سوسیال ائشیتلیک پرینسیپینه رغمن، اصلا عربلرله موساوی سایمیرلار، اونلارین کؤله سی قبول ائدیلیردیلر.4 امویلر عربلیک یؤنوندن سون درجه تعصصوب ایچینه گیردیکلریندن موالییه کؤتو و حقارت دولو نظرلرله باخدیلار.5 امویلرین ییخیلماسینا ندن اولان بو پولیتیکا نئجه اولدوسا عباسیلر دؤنمینده ده داوام ائتدی. حتّی 775-753 ایللری آراسیندا حؤکم سورن خلیفه منصور زامانیندان اعتیبارن فارسلار اوستونلوک ایدیعالارینا باشلادیلار. شعوبیه آدی وئریلن عرب علئیه داری بیر فیرقه قوردولار. بو فیرقه منسوبلاری عرب اولمایان موسلمانلارین عربلره ائشیت اولدوغونا دئییل، عکسینه عربلرین فارسلار، سورییه لیلرله موقاییسه ائدیلدیگی زامان هر باخیمدان گئری و ایلکل بیر عیرق اولدوغونا قانع بولونورلاردی. بو حرکت مامون دئورینده (833-813) بؤیوک بیر سوسیو-پولیتیک آخیم نیته لیگینی قازاناراق سیاسی حیاتدا ائتکیسینی گؤستردی.6 شعوبیه گوجلندیکجه عربلر ده اوستونلوکلرینی بیلینج پلانینا داشیماغا چالیشیردیلار. بو دوشونجه ساواشلاری دیللرین اوستونلوگونه چکدی. عربلر آللاه قورانی عربجه ائندیردیگیندن ان اوستون دیل عربجه دیر دئییردیلر. فارسلار دئییردیلر آللاه قیزقین اولدوغو زامان قورانی عربجه ائندیرمیش، اونا گؤره آللاهین غضبلی آیتلری قوراندادیر. آنجاق آللاه داها مرحمتلی اولدوغو زامان فارسجا قونوشموش. بو آنلامدا شعوبیه بیر حدیث ده اویدوردو7 بونا قارشیلیق دا عربلر پئیقمبرین جنّتین دیلی عربجه اولاجاقمیش کیمی حدیثلر سؤیله دیگینی دئییردیلر.8 پئیقمبر «عرشین اطرافینداکی ملکلر فارسجا قونوشورلار»9 دئمیشدیر. عربی سئومکله ایلگیلی یوزلرجه حدیث اویدورولدو. اوچ سببدن عربی سئوین! من عربم، قوران عربجه دیر، جنّتین دیلی عربجه اولاجاق.10 بوشکیلده قارشیلیقلی اولاراق یوزلرجه حدیث اویدوردولار. اوستونلوکلرینی ایثبات ائتمک اوچون بو ساختا حدیثلری کوتله یه چاتدیریردیلار. بو حاقدا آیرینتیلی اینجله مه ایرانلی آراشدیرماچی تاریخچی ناصیر پورپیرارا عایددیر. او قایناقلارا باش وورماق یاخشی اولار. شافعی نین عرب اولماسی و حنفی نین عرب اولماماسی دا دارتیشمایارا قونو اولدو. حنفی نین عرب اولماماسینی شعوبیه تقدیر ائدیردی.11 شعوبیه عربلره قارشی ساواشینی گوجلندیرمک اوچون زنجیلری ده یانینا آلماغا چالیشیردی. چونکو زنجیلر ده عربلر طرفیندن آشاغیلانیر و موسلمان اولمالاری اؤنمسنمیردی. شعوبیه نین حدیثینده «کیم حبشلی بیر ائرکک و یا قادینی ائوینه سوخارسا، آللاه دا اونون ائوینه برکت سوخار»12 عرب ایسه، زنجی نین آشاغیلانماسی ایله ایلگیلی حدیثلر اویدوروردو. هم شعوبیه نین، هم ده عربلرین اویدوردوغو بو حدیثلر گونوموزه قدر اؤز وارلیغینی و ائتکیسینی سوردورمکده دیر. اورتالیقدا گاه عرب، گاه دا فارس کیمی موسلمان اولماق ایسته ین تورکلر ایسه، هر ایکی طرفدن سؤمورولموشدور. فارسلارین اولوشدوردوقلاری شعوبیه حرکتی ایکی یؤنده داوام ائدیردی. بیر طرفدن قورآن شعوبون (شؤبه لرین) و قبیله لرین قورآندا برابرلیگی وورقولانیردی13 بو مرحله شعوبیه حیاتیندا «اهلی-تسوییه» (موساوات اهلی) آدلانیرلار. آنجاق داها سونرا شعوبیه چیلیک باشلار. ایکینجی دسته عرب عیرقچیلیگینه قارشی آشیری فارس عیرقچیلیگی اولوشدوردولار. عجمین عربه اوستون اولدوغونا ایناندیلار. داها سونراکی دؤنملرده «اهلی-تسوییه» ده شعوبیه نین ایچینده یئر آلدی. شعوبیه اؤز اینکیشافی سوره سینجه کولتورل و ادبی جریانلار اولوشدوردو. شعوبیه سؤزو آچیقجا عرب دوشمنلیگی چاغریشدیران بیر قاوراما دؤنوشدو.14 شعوبیه نین دینی یوروملاری موطلق عرب دوشمنلیگی اوزرینه قورولموشدور. شعوبیه یه گؤره عربلر ان آشاغی میلتدیر. شعوبیه عرب کولتورونه قارشی اسکی ساسانی مدنییتینی جانلاندیرماغا باشلادی. مانی نین تعلیملرینی گونده مه گتیردیلر. بیر سۆرۆ ساختا قایناقلار دا اولوشدوردولار. آراشدیرماجیلار ایثبات ائدیرلر کی، تاریخده ایبنی-ندیم آدیندا شخص اولمامیش. بونو شعوبیه اویدورموش و ایبنی-ندیم آدینا «الفیهریست» کیمی اثرلر یازمیشلار. الفیهریست اسکی ساسانی مدنییتینی جانلادیرما کیتابلاریدیر. آیریجا، «شاهنامه»نی شعوبیه اؤنجه نثر حالیندا یازمیش. نظمه دؤنوشمه سی اوچون دقیقینی ایشه آلمیشلار. دقیقی بیر غزنوی تورک عسگری طرفیندن اؤلدورولدوکدن سونرا فیردووسینی تاپمیشلار. شعوبیه طرفیندن حاضیرلانان نثر اثری فیردووسی طرفیندن نظمه چکیلمیشدیر.بونا قارشیلیق سامانی دؤولتی ایله ایلیشکیده بولونان شعوبیه فیردووسینی اؤدوللندیریردی. لاکین سامانی دؤولتی نین دئویلمه سی و سولطان ماحمود طرفیندن شعوبیه اؤروگوتو فعالیتی نین دوردورلماسی «شاهنامه»نین یازیلما ایشینده آخساقلیق اولوشدورور.15 شعوبیه نین فیکری و تشکیلاتی حیاتی سونراکی دؤنملرده داوام ائتمیشدیر. شعوبیه بیر مذهبدن عیبارت اولمامیشدیر. بوتون مذهبلرده فارس-ایرانی کیملیگی آلتدان-آلتدان، یا دا آچیقجا یوروتموشدور. ایسماعیلییه ان اؤنملی شعوبیه حرکتی اولموشدور. آچیقجا فارس میللییتچیلیگی ائتمیشلر. شعوبیه نین آماجی اسکی ساسانی جوغرافییاسینی ایچینده باریندیراجاق اولان بیر دؤولت قورماق ایدی. ان آچیق فلسفی ائتکینلیکلری «ایخوان-ااصصفا» جریانیندا اولموشدور. ایخوان-ااصصفا اؤز ریساله لرینده فارس عیرقی نین اوستون اولدوغونو ساوونموشدور.16 شعوبیه نین اولوشدوردوغو زنگین ائستئتیک و دینی ادبییات فارس اولمایان بیر چوخ فیکیر آداملارینی دا اؤز ائتکیسی آلتینا آلمیشدیر. ایبنی-خلدون اولوسلاری ایقتیصادی قایناقلارینا و چالیشمالارینا گؤره صینیفلندیریر. شهر حیاتینی بیرینجی سیرادا یئرلشدیریر و بونو ایرانلیلارا، داها دوغروسو فارسلارا مخصوص بیلیر. سونرا تاریملا اوغراشان میلتلر گلیر کی، کیچیک اویقون یئرلرده سپلنمیشلر. داها سونرا حئیوانچیلیقلا اوغراشان اولوسلار گلیر. بربرلر، تورکلر، تورکمنلر کیمی. دوجیلیکله اوغراشان اولوسلار ان سوندا گلیر عربلر و کوردلر کیمی.17 آیریجا، دؤولت ایشیندن باش چیخارمایان میلت وارسا، او دا عربلردیر.18 «باطینییه» آچیقلامالار شعوبیه نین فیکری فعالیتلری نین اورونو اولموشدور. ایسماعیلیلر ده اؤزلرینی باطینییه آدلاندیریردی. ایسماعیلی حرکتی شعوبیه نین سیلاحلی اؤرگوتو ایدی. موخالیفلرینی تئرورلا اورتادان قالدیریردی. هم سیلاحلی حرکتی ایدی، هم ده فیکری حرکتی. ایسماعیلییه نی موغوللار اؤرگوت اولاراق تاریخدن سیلیرلر و الموت قالاسی اله کئچیریلدیکدن سونرا قالاداکی کیتابلاری یاندیریلیر.
الموت قالاسی نین ایشغالیندان سونرا جووئینی هولاکو خانین حوضورونا واریب قالاداکی کیتابلارا باخماسی اوچون ایذن ایسته ییر. هولاکو خان امر وئردی کی، علاالدین قالایا گئتسین و حسن صبباحدان بری 170 ایل ایچینده بیریکن اورداکی خزینه نی و کیتابلاری کونترول ائتسین. شاها اویقون اولانلار گتیریلسین، قالانلاری دا یاخیلسین. علاالدین قالایا گئدیر و نوجوما (اوزایبیلیمینه) عآید اولان کیتابلاری آییریب گتیریر و قالانلاری دا یاخیلیر. بو کیتابلارین ایچینده بیر ده حسن صبباح حاققیندا یازیلمیش اثر واردی. بو اثرین اؤزتی «جاهانگوشا»نین 3-جو جیلدینده وئریلمیشدیر. رشیدالدین فضل الله دا «التواریخ در تاریخ اسماعیلیه الموت» کیتابیندا وئرمیشدیر.19 ایسماعیلییه حرکتی موغوللار طرفیندن سیلیندیکدن سونرا دا شعوبیه نین فیکری جریانلاری و سیاسی ایدئآلی گیلانین اورمانلیقلاریندا داوام ائتمیشدیر. 15-جی عصرده گیلان حاکیمی اولان کارکیا اؤزونو ساسانی سویونا منسوب بیلمکده دیر. بو، شعوبیه نین اورتایا قویدوغو تاریخ آنلاییشی و سیاسی ایدئآل ایدی. شاه ایسماعیلین اؤیرتمه نی اولان شمس الدین لاهیجی ده بیر شعوبیه چی. شاه ایسماعیل شعوبیه ایلکه لری نین باریندیغی اورتامدا یئتیشمیشدیر. داها سونراکی شاه ایسماعیل تطبیقاتی تامامن شعوبیه نین ایدئاللاری دوغرولتوسوندا اولاجاق و ایران آدلی بیر اؤلکه تاسیس ائدیله جکدی. مودئرن شعوبييه پهلوي دؤنمينده صفوي و ساساني آراسينداکي 900 ايلليک زامان بوشلوغونو سياسي فترت اولاراق تانيملار. يعني ايکي زامان آراسينداکي بوشلوق. مودئرن شعوبييه صفوي دؤولتي نين قورولوشونو فترت دؤنمي نين قاپانيشي اولاراق نيته لر و صفويليگي ساسانيليگين ديريليشي اولاراق دَيَرلنديرَر. ايران ايسلام جومهورييتي نين ايدئولوقلاري دا اؤزلريني مودئرن صفويييه کيمليگي ايله تانيملارلار.
05.02.2012
1 Murtəza Ravəndi “İranın ictimai tarixi” s. 120-121.
2 İgnac Goldziher “İranda İslam”
3 Barthold, w, “İslam Medeniyeti Tarihi” Ankara, 1963 s. 99.
4 Eyni qaynaq
5 De Lacy O´leary “İslam Düşüncəesi ve tarihteki yeri” Çeviren Hüseyn Yurdaydın-yaşar Kutluay, İlahiyat Fak. Yayınları, Ankara 1971 s. 48.
6 Barthold, w, “İslam Medeniyeti Tarihi” Ankara, 1963 s99, De Lacy O´leary “İslam Düşüncəesi ve tarihteki yeri” s. 69-70.
7 lbnu’I-Cevzi, Ebu’I-Perec Abdurrahman, Ki<ıbu’I-MevdO’1it,. Medine, 1386/1968, n, 11 1; Ali Bindi, Muhaı.nrned Tahir e1-Feteni, Tezkiretu’l-MevdO’at, Beyrut (tarihsiz), s. 113.
8 Zehebi, Şemsuddin Ebu AbdiJlah, Mizanu’I-I’tidal fi Nakdı’r-Rica!, 1382/1963, III, 51.
9 Makdisi, Ebu’I·Fadl Muhammed Tahir b. Muhammed, Tezkİretu’I-Mevdfı’at 1323, birİnci . ıabı, s..32.
10 İbnu’l-Cevzi, Kitabu’I-MevdiUIt, ll, 41; Seyyid Derviş, Esna’I-MetaJib, s. 21; Suyuli, el·lılUi'[Masnu’a fi’j-Ehadlsi’I-MevdGa, Mısır, 1,442; Zehebi, Mizanu’I-I’lidal, III, 103; Elbani, Nasırud· din, Silsilelu’I-Ehildlsi’d-Daifeli’L-Mevdu’a, 1384, cil!. 1, cüz. 2,s. 56-59; Müstekımzade Sadettin, Asflru’l-Ehab Li Hubbl’I-Arab. SüJeyaniye Küıüphaneı;i Pertey Kısmı, numara. 614 (Türkçe yazma), erk. 250.
11 Ahmed Emin, Duha’I-İslaDı, I, 77.
12 Ali Hindi, Te:ıkiretu’I-MevdCı’iit, s. ı 13; İbn Arrak, Tenzİhu’ş-Şeria., II, 37; Ac1uni, İsmaıl’ b, Muhammed, Keşfu’i-Hafa. ve Mu:ıılu’l-I1bas, Beyrut 1351, II, 224.
13 49-cu surə 13-cü ayət.
14 نهضت شعوبیه و نتایج سیاسی و اجتماعی آن حسینعلی ممتحن، بررسیهای تاریخی، خرداد و تیر 1353، شماره 51، ص 188.
15 ناصر پورپیرار «پلی بر گذشته» بر آمدن اسلام بخش اول یررسی اسناد چاپ دوم نشر کارنگ تهران 138 ص 145-229
Mövzunun özəti burada verilmişdir. İstəklilər Purpirarın kitablarını oxuya bilərlər.
16 Həna ılfaxuri- Xəlil Əlcər, “İslam dünyasında fəlsəfə tarixi”, ərəbcədən farscaya çevirən Abdulhəmid Ayəti 3-cü yayım “İslami inqilab yayınları” 1367 (hicri-şəmsi), s. 198.
17 Həna ılfaxuri- Xəlil Əlcər, “İslam dünyasında fəlsəfə tarixi”, ərəbcədən farscaya çevirən Abdulhəmid Ayəti 3-cü yayım “İslami inqilab yayınları” 1367 (hicri-şəmsi), s. 728.
18 Eyni qaynaq s. 739.
19 Əlaəddin Ətaməlik Cuveyni “Tarixi-cahangüşayi Cüveyni” 2006 Tehran dünya-i kitab, s. 43-44.