فلکلور

0

ميرهدايت حصاری

فولکلور فرانسه جه دن آلينميش ايکی فولک (خالق) و لور (ادبيات، بيلگی…) کلمه لريندن تشکيل تاپميش مرکب بير کلمه دير.

آذربايجان عالملری بونو «شفاهی خالق ادبياتی» آدلانديراراق، اونو يالنيز آغيز ادبياتينا (آغيزدان چيخان سؤزلره) حتی بعضا يالنيز منظوم سؤزلره شامل ائتميشلر. هر چند کی، فولکلوريک ادبياتيميز چوخلوقدا شعر حالتينده دير، لاکين گؤرونورکی، بو معنا و مضمون هئچ ده بيزی مقصودوموزا ياخينلاشديرا بيلمز. چوخ شئی لر وارکی، آغيزدان چيخماقدا شفاهی خلق ادبياتی ساييلمير. آمما فولکلور ساييلا بيله ر. مثلا : عادتلر، عنعنه لر، توی- ياس و سايره مراسملر، اويونلار و غيره لر… فولکلورون ان اؤنملی بير حيصه سی کيمی نظره آلينا بيلرلر. چونکی اونلاردا هئچ يئره يازيلماييب و گؤر- گؤتور ساياغی ايله نسل لردن نسل لره کؤچوب و خالقلارين فرهنگ لرينی (کولتورونو) تشکيل ائدير. بونا گؤره فارس فولکلور شناسلاری کيمی اونو «فرهنگ عاميانه» (عوام کولتورو)، خالق کولتورو کيمی معنا ائتسه ک داها دا مقصودا اويغون اولا بيلر.

فولکلور دا بير ميللتين گئچميشی ياشايير. او بير گوزگو کيمی خالقين گوردوگو حادثه لری و باشلارينا گله ن بلالری، اونلارين ظلمه، عدالتسيزليگه قارشی آپارديقلاری مبارزه لری، شن ليک لرينی، غصه لرينی، اميد و آرزولارينی، نفرت و ايسته کلرينی، عادت و عنعنه لرينی عکس ائتديرير.

آذربايجان فولکلوری ايسه داها زنگين و چئشيتلی و آرتيق دقته لاييق دير. سؤز يوخ کی بورادا گتيريلن فولکلور نمونه لری تک «يکاناتا» منحصر اولماييب، بلکه آذربايجان فولکلورونون بير حيصه سی دير. حقيقتدهده ده ائليميزين هر يئری ال ده يمه ميش سؤز خزينه سيدير. شمال آذربايجانيندا ايللرجه بو باره ده ده ايشله نيلديگينه گؤزه دئمک اولارکی اورادا اولان فلکلوريک موضوعلار تقريبا بوتونلوکلهييغيليب، چاپا وئريلميشدير. لاکين جنوبی آذربايجانين هر طرفينده فولکلور داغارجيقلاری و سؤز خزينه لری قالاخ- قالاخ، اوست- اوسته قالانيب، قالميشدير. دئمگ اولار کی جنوبی آذربايجان بو باخيمدان اکيلمه ميش بير زه می و يا بيچيلمه ميش بير تارلا. کيميدير. گئچميشده شفاهی خلق ادبياتيندان دانيشماق يازيلی ادبيات اوچون بير جوره باش آلچاقليق ساييليردی. اونا گؤره ده جنوبدا بو باره ده چوخ ايش گؤرونولمه ميشدير. گؤرونولن لرده چاپ اولماديقلارينا گؤره آرادان گئتميشدير. بودا تورکجه کتاب چاپ اولونماسی نين قدغان اولماسی و آيری چتين ليک لر نتيجه سينده دير. بو سون ايللردن گئچنده يالنيز1314- نجی هجری قمری ايلينده (1906 ميلادی) آخوند ميرزاعلی حاجی ملا مصطفی اوغلو، باکويی آدلی بير شخصين تهراندا داش باسما ايله، و فارسی ترجمه لری ايله، چاپ ائتديگی «تجريد اللغات» آدلی بير کتابدير. (بو باره ده بير زامان تهراندا، کيهان روزنامه سی طرفيندن چاپ اولونان «يول مجله سی نين بئشينجی نمره سی نين بئشينجی صحيفه سينده چاپ اولونان، منيم مقاله مه مراجعه اولونسون.)

آنجاق او کتابين بعضی آتالار سؤزونو بورادا اختصار ايله نقل ائديرم. بونودا دئيه ک کی کتابين املاسی و جمله قورولوشو بی نهايت غلط و دوشونولمه سی چتين دير:

«آلجی قوشنک دندقی اکری اولور»! بونو بو گونکی املاء ايله يازماساق دوشونمک اولماز.

«آليجی قوشون ديمديگ اه يری اولار.»

يا:

«قولدون قوزين آز اولور قيچدن قوزين چوقدور.»

بو گونکی املاء ايله- قولدان قووزايان آز اولار، قيچدان قووزويان چوخ اولار. فارسی ترجمه لری داها دا افتضاح دير. هر چند بعضا فارسی کلمه لر تورکجه لرين دوشونولمه سينه کؤمک ليک ائدير. مثلا بيرينجی جمله نی بئله معنا ائتميشدير «گيرنده مرغرا منقارش کج می شود»! بعضا ده کلمه لری يئرسيز اولاراق بير- بيرلرينه ياپيشديرير:

قوشمندا شاقی ششدی قيقوسی بزه دشدی

يا:

آشاغی تکرم سقال يخاری تکرم بغدر (پائين تف می کنم ريش بالا تف می کنم سبيل است)! قوشی قوشين (قونشو ايله ن) تن اولماسه کنکرک ( برابر نباشد فراخ بايد)!!! قوشی قوشيه باخار گوری اوده ياخار (همسايه نگاه می کند قبرش را به آتش می سوزاند)!

بو کلماقين بر آغلاما قيوار! (بو گولمه گين بير آغلاماغی وار) اولکن (اؤرکن) يوز قصه (قيسا) اولسا کلور (گلير) دوقاغدن کئچر. اؤزگه آتنه منن تز دشر (اؤزگه آتينا مينه ن تئز دوشر) بير آيری موضوع کی بورادا دئيلمه ليدير. بودور کی 1320- نجی ايلده (1941م.) سووئت قوشونو ايرانا گئچديکده بير نئچه فارسی و تورکی نشريه لر چيخارتدی بيری فارسجا ايدی ظاهرا تهراندا چاپ اولوردو. آدی «دوست ايران » ايدی. بيری ده تبريزده تورک ديلينده نشر اولوردو آدی «وطن يولوندا» ايدی و قيزيل اوردو طرفيندن منتشر اولوردو بورادا چوخ مهم آداملار او جمله دن جعفر خندان، ميرزه ابراهيموف، غلام محمدلی، سليمان رستم و سايره لری هله جوان ياشلاريندا درين عشق و علاقه ايله یو روزنامه نی چيخارديرديلار. بو روزنامه نين تورک ديلی و ادبياتی نين تحرکی و تشويقی و انکشافی ساحه سينده تاثيری بی اندازه چوخ اولدو آذربايجان خصوصا تبريزده جوانلار جذب اولاراق شعر دئمه گه باشلاديلار آز زاماندا نهنگ شاعرلر عرصه يه چيخدی و اونلارين هله ده بير چوخو شمال آذربايجانيندا ان مشهور يازيچی، شاعر و تاريخچی و سايره لر کيمی آد چيخارتميشديلار. بو روزنامه نين وئرديگی حرکت ايللرجه اثرينی حفظ ائتدی و ايران اسلامی انقلابينا چاتديردی و انقلابدان سونرا يئنه ده تورک ديلی انکشاف تاپماغا امکان تاپا بيلدی. منظور بو دورکی او روزنامه جنوبی آذربايجان ادبياتی نين تاريخينده بير « دؤنوش نقطه» و اونودولماز بير حادثه ايدی. همان روزنامه نين بير ستونونون باشليغی بئله ايدی: « آذربايجان شفاهی خالق ادبياتی توپلاييريق» و اونون آلتيندا هر نمره ده گرندريلن بير نئچه آتالار سؤزو يا باياتيلار چاپ اولوردو او واقتا کيمی بو جور شئی لره اهميت وئرميه ن آداملار بونلارين نه قده ر ظريف، گؤزه ل شيرين و اوره يه ياتيملی اولدوقلارينی حس ائده رک علاقه مند اولدولار.

هر حالدا بورادا بوندان آرتيق حاشيه يه چيخماق مناسب ده ييل آنجاق بو يولدا چاليشانلارين بير نئچه سينی آد آپاراراق سؤزه سون قويوروق.

1344-نجی گونش ايلينده. دوقتور س. جاويد بير بالاجا جيبی کتاب (287 صحيفه) تهراندا چاپ ائتديردی و انقلابدان سونرا دا کيچيک جزوه لر چاپ ائله تديريردی. سونرا آقای فرزانه، دوقتور ج- هيئت، خانم زهره وفايی، حسين دوزگون و سايره لر بو باره ده ايشله ميشديلر.1

من اؤزوم 45- ايل بوندان قاباقدان بير حجم لی کتاب حاضيرلاديغيما رغما و اوندان سونرادا هميشهبو ساحه ده فعاليت ائتديگيمه باخماياراق کتاب نشر ائتمگه موفق اولماميشام 1336- نجی ايلده بير مقدار اونلاردان بير قوندارما ناشره وئرديم اودا اونلارين بير حصه سينی اوغورلويوب اؤز آدينا چاپ ائتدی. حتی شعرلرين بير حيصه سينی «عاشيق غريب و شاه صنم جلد2» آدی ايله عاشيق غريب آدينا چاپ ائتدی (بو باره ده گئچه ن يايدا- 1374 ش- تبريزده نشر اولان مهد آزادی روزنامه سينده منيم، ايکی نمره ده چاپ اولان، مقاله لريمه مراجعه ائدين)

آمما بو باره ده نئچه مقاله فارسجا و تورکجه نشر ائتميشم او جمله دن «کيهان سال 1365» و يول مجله سی ( نمره 16 و سايره لرده) و «وارليق» ژورنالی نمره 82 ص 67) و بير نئچه آيری نشريه لرده آذربايجان فولکلورو باره ده چوخلو مقاله لريم چاپ اولونوبدور. بونودا بيليرم کی منيم کيميلرين سايی آز ده ييلدی چوخلاری بو يولدا زحمت چکيب لر لاکين چاپ ائتمگه امکان تاپماميشديلار.

فولکلور و يارادانلارين کيم اولدوقلاری بللی ده ييل. اونون صاحيبی عموم خلق کوتله لری دير. فولکلور خالقين معنوی ثروتی دير. اونلاری ييغيب، نشر ائتمگ ديليميزين، کولتوروموزون وتاريخی معلوماتلاريميزين آرتيق زنگين لشديريلمه سينه کؤمک ائده بيلر.

فولکلور هميشه يارانماقدادير. بعضا اونلارين نئچه وجودا گلديکلری باره ده داستانلار دا نقل اولونور. بو باره ده بير مثال گتيريريک.

گئچميشده بير دؤولتلی شخصين «بسدی» آدلی بير قيزی وارايدی. بو شخصين بير کاسيب قارداشی اولدوغونا گؤره، قارداش اوغلوسونو اؤزونه چوبان ائتميشدير. بو ايکی جوان عمی اوغلو و عم قيزی بير- بيرينه علاقه مند اولورلار. بسدی عميسی اوغلونا يادگار اولاراق بير رشمه ( دؤرد ايپ ايله توخونان آغ- قره رنگلی قاتما) توخويور عميسی اوغلو گئجه لر کندين قيراغيندا اولان آغيلدا قويونلارين يانيندا ياتارميش، بير گئجه کوردلر قويون سوروسونو باساراق اونون قوللارينی همان رشمه ايله باغلاييرلار. او ايسه اونلاردان بير آغيز اوخوماغينی خواهش ائدير. کوردلر راضی اولورلار. او زامان او اوزونو کنده ساری توتاراق اوجا سسله بئله اوخويور:

عميم قيزی بسدی گه ل 2

کورد سورونو باسدی گل

سن توخويان رشمه لر

قوللاريمی کسدی گه ل

بو سس کندده بسدی نين قولاغينا يئتيشديکده، قيشقيراراق دئييرکی: گئدين کوردلر سورونو باسيبلار» آداملار اؤزلرينی يئتيره رک سورونو کوردلرين اليندن آليرلار. بئله ليکله عشق سورونون قورتاريلماسينا سبب اولور. ها بئله بير مالينی اوغرو وورموش بزرگان آتينی گؤتوروب قاچديقدا بير ائوه مراجعه ائده رک آتی اوچون بير توربا سامان ايسته يير پولو اولماديغی اوچون سامان وئره ن ائو قادينی قاوالی اونا وئره رک دئيير کی بو قاوالی چاليب و بير آغيز اوخوسان سامانی آپارا بيلرسن او کيشی مجبور اولاراق قاوالی آلاراق چالير و فی البداهه قوشدوغو بو شعری اوخويور:

عزيزيم زمانه چالار

عاشيق زمانه چالار

مين تومنه چالمايان جانيم

بير توربا سامانه چالار

دئديگيميز کيمی فولکلور هميشه يارانيلماقدادير. آشاغيداکی باياتی لار عصريميزين معلوم اولان شخص لری طرفيندن قوشولموش، يا نقل اولموشدور.

مثلا بو باياتينی رحمت ليگ گنجعلی صباحی 3 هر واقت سؤز دوشنده گوله- گوله دئيه ردی:

کبابچيام شيشيم يوخ

قوجالميشام ديشيم يوخ

بو دونيادا کئف چکديم

او دونيايلا ايشيم يوخ

بو باياتينی دا اوتايلی مشهور حکيم و جراح نورالدين رضايف قوشموش و دوغرو داندا شاعر اولماديغی حالدا نئجه گؤزه ل و شاعرانه دئميشدير. نورالدينين قيزی آذربايجانين گؤرکملی شاعری بختيار وهاب زاده نين اوغلو ايله ائولنميشدير. قضادان نورالدين معلم شيعه اولدوغو حالدا بختيار وهاب زاده سوننو دور. بئله ليکله توی گونو نورالدين شوخلوق ايله شاعرليک هوسينه دوشه ره ک بو باياتينی فی البداهه قوشوب، اوخوموشدور:

عزيزيم کيمه نئيلر

شاعر حکيمه نئيلر

سن سننو سن من شيعه

گؤره ک کيم- کيمه نئيلر

بو باياتينی دا 1370- نجی ايلده تبريزده نظامی گنجوی قورولتاييندا اشتراک ائدرکن، بيری نين ديليندن ائشيتديم:

قوهوم اولدوم يادلارا

اؤز ائليمه اولدوم ياد

هر ديلده عالم اولدوم

اؤز ديليمده بی سواد

ائله اوجوره ده مختلف موضوع لار باره سينده دوزه لينن تاپماجالار/ آتالار سؤزو و يا لطيفه لر باره سينده دانيشماق اولار.

همچنين آتالار سؤزو يئردن- يئره، زماندان- زمانه دگيشيک ليکلره معروض قالير نئجه کی حاضرداکی کتابدا عباس ميرزانين «سفرنامه کجلر» ينده بو آتالار سؤزونو گؤرموشوک «سالياندا قورد آزيدی بيری ده گمی ايله گلدی.»

بير حالدا کی اينديليکده بو آتالار سؤزو خصوصا يکاناتدا بو شکيلده دئييلر.

«آدادا قورد آز ايدی بيری ده گمی ايله گلدی»

بعضی آتالار سؤزو مخصوص بير يئر اوچوندور. مثلا:

«شهرچايی کوفته گتيرسه بيزه بير لپه دن آرتيق يئتيشمز»

بو مثلی اورمودا، «زهرا خانم فرشاد» دان ائشيتميشم. شهر چايی اورمو شهری نين بير يانيندان گئچن بير چايين آديدير/

بو آتالار سؤزونون نظيره سی يکاناتدا بئله دير:

«دونيانی بؤلسه لر بيزه بوندان آرتيق يئتيشمز»

بو مثلی ده 1349- نجی ايلده زنجاندا فردوسی مهمانخاناسيندا ايشله ين حسين آدلی بير قوللوقچونون ديليندن ائشيتميشم.

«آچيلماميش سفره نين بير عيبی اولسا، آچيلميش سفره نين مين عيبی اولار» بو آتالار سؤزونوده مشهد شهرينده ياشايان، بجنورد تورکلريندن اولان «حاجی محمد نوروزی» نين ديليندن ائشيتميشم:

«جوان گلدی، ده لی قاچ»

بو معنالی آتالار سؤزونو او بير نئچه جوانين غريبه بير ايشلر گؤردوکلری زمان چوخ يئرلی اولاراق ايشلتدی. بعضی آتالار سؤزونون ده داستانلاری وار. او جمله دن «باغلا ديليمه» عنوانلی بير آتا سؤز دور:

«بير آتلی غريبه کيشی، گونون باتان چاغی بير کنددن گئچيردی. بير نفر قاپيسی نين قاباغيندا دورموشدو. اؤز يانيندا دءيير. بو مسافر کی بو تله سيک ليک له گئدير، منيم تعارف ائتمگيم له يولوندان قالان دئييل، قوی يالاندان کيشيله نيم. اودور کی سسله يره ک دئيير:

– آی قارداش بويورون قوناغيميز اولون…!

دئمه بو مسافرده ائله آللاه دان ايسته يير ميش، تئز آتی نين باشينی دؤنده ررک آتدان يئنيب، تشکور ائده رک دئيير:

– آتی هارايا باغلاييم

او کيشی نين کی نه قوناغا يئری وار ايدی و نه آتا، دئيير:

– باغلا ديليمه

شفاهی خلق ادبياتی يازيلی ادبيات، خالق موسيقی سی و هنر عالمی اوچون توکنمز بير قايناقدير. لاکين شفاهی ادبيات يازيلی ادبياتدان چوخ آز استفاده ائتميشدير. بعضا شاعرلرين بعضی حکمت لی شعرلری خالقين آغزيندا ايشله نيلره ک آتالار سؤزو شکلينی تاپميش و يا بعضی شوخ آداملارين ماراقلی سؤزلری لطيفه شکلينه دوشموشدور. شفاهی خالق ادبياتی اوشاقلارين تعليماتی اوچون چوخ مهم بير وسيله ساييلا بيلر.

گئچميشده سواد و تحصيل ائتمک مسئله سی يوخاری طبقه لرين اختياريندا و خدمتينده اولدوغو اوچون و بوگونکی چاپ وسيله لری نين اولماييب يا عموميت تاپماسی سببينه، شفاهی خالق ادبياتی، اوشاقلار اوچون مهم بير اؤيره نمه وسيله سی ساييليردی. اوشاقلارا لازم گؤرونن معلوماتلاری و اونلاری اجتماع ايله تانيشلاديب و شخصيتلرينی تکميل لتمه گی، بو جور ساده يول لار ايله اونلارا تعليم وئريب، اؤرگدرديلر. بو باره ده سؤزون داهادا آرتيق تاثيرلی اولماسی اوچون دئييله ن سؤزلری شعر قاليبينا تؤکره ک، خالق هاوالاری و موسيقی سی ايله تکميل لديب، اونلارين هر بيرينی اؤزلرينه ناسب آهنگ لرايله اوخويارلار.

بعضا بو معلوماتلار تاپماجا و يا اوشاق اويونلاری شکلی تاپير. بئله ليکله اوشاقلار اونلاری اؤيره نمک اوچون هوسله نير و هم ده بو ايش اونلار اوچون آسانلادير.

مثلا اوشاقلارا ساده يول ايله سای اؤرگتمک اوچون آشاغيداکی سؤزلری دوزلديبلر:

بير، ايکی- بيزيمکی

اوچ، دؤرد- قاپينی اؤرت

بئش، آلتی- داش آلتی

يئدی، سککيز- فيرنگيز (فرنگيس)

دوققوز، اون- قيرميزی دون

يا اوشاقلارين فيکرلرينی ايشه ساليب، آچماق اوچون دوزلنين تاپماجالاری نظردن گئچيره ک:

هادی يابانی

هودی يابانی

آلتی قيچی

ايکی دابانی

بئله ليکله بو تاپماجا ايله ال تره زيسی نين نه شکيلده اولدوغونو اوشاغا اؤرگديرلر. هر حالدا سؤزو اوزاتماماق اوچون بوندان آرتيق بو باره ده بحث ائتمک ايسته ميريک داليجا گله ن نمونه لر مسئله نی آرتيق آيدينلاشديراجاقدير.

1- «ريحانه الادب» تذکره سی نين مؤلفی محمد علی مدرس- ين اثرلری سيراسيندا (امثال وحکم ترکی آذربايجانی) آدلی بير اثرين آدينی گؤرموشم لاکين من بئله سی بو کتابی چاپا وئرمه ميشدی.

2- محاوره ده « گه ل » يئرينه يالنيز « گه » دئييلير.

3- گنجعلی صباحی 1368- نجی ايل (1989 ميلادی) شهريور آيی نين اون بئشينده وفات ائتميشدير.

***

Share.