محمد موجتهید شبیستری
چئویرنَ: گونتای گنجالپ
موللا صدرانین قورآنی آنلاشیلماز ائدن تئوریسی
داها اؤنجه کی یازیلاریمدا سؤیله دیم کی، سادجه یایقین و اۆنلۆ کلام تئوریلری دئییل، موسلمان عاریفلرین وحیله باغلی بیانلاری دا قورآنی هر کسین آنلایا بیله جگی آسانلیق دوروموندان اوزاقلاشدیرمیشدیر. «هر کسین آنلایا بیله جگی» قونونو اؤنجه کی یازیلاریمدا آنلاتمیش اولسام دا، بو قونو اۆزرینه بیر داها دؤنمک ایسته ییرم. آنجاق تکرار سؤیله مه لی یم کی، بورادا فیلوسوفلارین و عاریفلرین گؤروشلرینی دَیَرلندیرمک فیکرینده دئییلم. بو یازقالارین (مقاله لرین) باشقا گؤرَوی وار. بو یازقالارین گؤرَوی سادجه کلامی، فلسفی و عیرفانی تئوریلری بو آچیدان دَیَرلندیرمکدیر کی، بو تئوریلرین قبول ائدیلمه سی ایله قورآنین هر کس اۆچۆن اوسسال (راسیونال) باخیمدان آنلاشیلیر اولماسی مومکوندورمو؟ منیم بیلدیگیم قدرییله ایسلام تاریخینده ایلک کز اولاراق بو حاقدا سورولار سوروب دوشونجه لر ایره لی سورن بو مقاله لرین یازاری اولموشدور. بو گونه قدر وحی اولاراق قورآنین کلامی، فلسفی و عیرفانی نئجه لیگی بیان ائدیلمیشدیر. بو، مئتافیزیک بیر قونو اولموشدور. من ایندیلیک بو قونو اۆزرینه دئیینمه دن بو سورویو سورماق ایسته ییرم: قورآن نئجه آنلاشیلا بیلر؟ بو ایسه، مئتافیزیکسل بیر قونو دئییل، بیزیم تجروبی دونیامیزلا علاقه لیدیر. «محمدی وحیین حقیقتی ندیر؟» سوروسونون جاوابی «ایمان» سیرلریدیر سؤیله میشدیم. آنجاق «قورآنی نئجه آنلاماق اولار؟» سوروسو اوسسال (راسیونال) بیر سورودور. سؤز قونوسو وحیین سیررینی آنلاماق دئییل. سؤز قونوسو قورآنی نئجه آنلاماق مومکوندور سوروسونا جاواب بولماقدیر. بو سورو اطرافیندا دوشونمک، اؤزللیکله سئچکینلر اۆچۆن ذؤوقلو اولمالیدیر. اؤنوموزه ده کی آچیقلامالاریمدا بیر چوخ فقیهلرین ترسینه اولاراق ندن بو قونو اۆزرینده ایصرارلا دوردوغومو آنلاداجاغام. بو سورویا جاواب دوغرولتوسوندا سون اون ایلده بوتون چالیشمالاریمی «قورآنین هئرمئنئوتیگی» اۆزرینه اوداقلاندیرمیشام. چاغیمیزدا تانری کلامی نین فلسفی بیانی سون شکلی ایله موللا صدرانین اثرلرینده گؤرولمکده دیر. موللا صدرا اؤز اثرلرینده بو قونو اۆزرینه آچیقلامالار گتیرمیشدیر. دینی مرکزلرده اؤیرتیم گؤرَولیلری ده گئنلده موللا صدرانین گؤروشلریندن یارارلانماقدادیرلار. بو حاقدا موللا صدرا اؤز گؤروشلرینی دَییشیک شکیلده اورتایا قویموشدور. منجه، موللا صدرانین بو حاقدا فارس دیلینده مؤوجود اولان اثرلری عربجه اولانلاردان داها دقیقدیر. بورادا من موللا صدرانین تئوریسینی بیر بوتون اولاراق اینجه له میشم. اساسن ده فارسجا اثرلریندن یارارلاناراق تنقیدیمی یازماغا چالیشمیشام. بو تنقیدی یازیمدا موللا صدرانین قورآنی «هر کس اۆچۆن آنلاشیلیر» اولما دوروموندان نئجه ده اوزاقلاشدیردیغینی ایضاح ائده جه یم. موللا صدرانین آچیقلامالاری قورآنی داها قولای آنلاماق یئرینه، آنلاشیلمایی و نلاما دوزَنه یینی داها دا چتینلشدیرمیش، حتّی ایمکانسیز حالا گتیرمیشدیر.
موللا صدرایا گؤره پئیقمبرین اینسانی اؤزللیکلری، بیلگیلری، ایراده سی و عیرفاني قورآن متنینین شکیللنمه سینده ائتکیلی اولمامیشدیر. قورآن متنی سؤزلر، جومله لر و معنا اولاراق بیر یئرده پئیقمبره گؤندریلمیش و یا بیر مَلک گتیرمیشدیر. پئیقمبر ده بو متنی باشقالارینا اولدوغو کیمی ایله تمیشدیر. بو متنین اورتایا چیخیشی «تمثیلی» اولدوغوندان دیلی ده تمثیلیدیر. پئیقمبر معنالاری اؤنجه «حوضوری بیلیم»له* گؤزلمله میش (موشاهیده ائتمیش) سونرا او معنالار تمثیلی سؤزلره و جومله لره دؤنوشموشدور. بو متنی یارادان «حوصولی علم»** اولموشدور. سؤزلر و جومله لر واسیطه سی ایله معنالارا اولاشان عادی اینسانلارین دونیاسی نین ترسینه اولاراق پئیقمبر معنالاردان سؤزلر و جومله لر اۆرَتمیشدیر. موللا صدرانین گؤروشلری نین اؤزتی بو شکیلده در.
موللا صدرانین نظرییه سینه گؤره پئیقمبرین ووجودوندا اولوشان و تانری کلامی آدلانان اولای اینسان دونیاسیندا اولوشان و کلامین اورتایا چیخیشینا ندن اولان اولایدان تامامن فرقلیدیر. پئیقمبر ووجودونداکی اولوشوم تام اولاراق باشقا جینسدندیر. بورادا بؤیله بیر وارساییمدا بولونالیم کی، ایسلام فلسفه سی دوغرولتوسوندا و بو فلسفی سیستئم داخیلینده بو تئوری نین ساوونولماسی مومکوندور. آنجاق سورون بونونلا بیتمه مکده دیر. چوخ اؤنملی بیر سورو بو تئوری نین قارشیسیندا باش قالدیرماقدادیر. اینسان دونیاسی نین اؤزللیکلرینه بنزمه یَن «تمثیلی» دیل و کلام اولاراق نیته له نن بؤیله بیر دیل و کلام پئیقمبرین دینله ییجیلری طرفیندن نئجه آنلاشیلا بیلر؟ داها اؤنجه کی یازقالاردا (مقاله لرده) «معنالی کلام» و «گئنلله شن آنلاما» آنلاییشلارینی آچیقلامیشدیق. بیز «کلام» و «کلامین آنلاشیلماسی» قونوسو ایله ایلگیلی آنلاتدیقلاریمین اؤته سینده بیر شئیلر بیلمه مکده ییک. سؤزلشمه لی اولاراق دیل ایچی ایشاره لر و رمزلرین قوللانیمی ایله توپلومسال-تاریخی یاشامین آخیشیندا اورتایا چیخیب معنالانان اولقویا «آنلاشیلان کلام» دئییریک. پئیقمبر قورآن آیتلرینی اوخودوغوندا عرب دیلی اۆزرینه اولان اؤز بیلگیلریندن یارارلانمامیش، سادجه اونا وئریلمیش اولانلاری اولدوغو کیمی دینله ییجیلرینه اولاشدیرمیشسا، دینله ییجی موخاطیبلر بو «پئیقمبر واسیطه سی ایله اوخونموش اولانی» نئجه آنلایا بیلمیشلر؟ قورآن متنینده عرب دیلی نین ایشاره لری اولاراق قوللانیلمایان سؤزلر و جومله لر باشقالاری طرفیندن نئجه آنلاشیلا بیلر؟ «ذهنلر آراسی» دونیادا اینسانلار طرفیندن ایشاره اولاراق قوللانیلان و معنا اولوشدوران ایشاره لر آنجاق ایشاره ساییلا بیلر. بونلار قورآن متنی اۆچۆن کئچرلی دئییلسه، او زامان قورآنین سؤزلری و جومله لری اینسان دیلی نین اؤزللیکلری کیمی ساییلماز و معنا اولوشدورمازلار. بو دورومدا ساده اینسانلارین قونوشماسیندا اولدوغو کیمی قورآن متنینین دیلی معنا یاراداماز.
گؤرونورده بورادا اوچ گؤروش مؤوجوددور:
1- قورآن متنینین هر کس طرفیندن آنلاشیلدیغینی، آنجاق آنلاشیلمانین معناسی اؤنجه کی مقاله ده آچیقلاندیغی کیمی «ذهنلر آراسی» ایلیشکیدن آسیلی دئییلدیر. بؤیله بیر ایدیعادا بولونان اولورسا، او زامان او، گئنل اوسسال آنلامانین دوزنه یینی (مئکانیزمینی) آچیقلاماق زوروندادیر. هر کس اۆچۆن آنلاشیلیر اولان آنلاما دوزنه یینی ایضاح ائتمه لیدیر. چۆنکۆ بیزیم او دوزنکله ایلگیلی هئچ بیر بیلگیمیز یوخدور. گئنل اوسسال آنلاما ایدیعا ائدیلیرسه، اونون اوسسال آچیقلاماسی دا اولمالیدیر. بو آچیقلاما آنلامانین نئجه لیگینی آنلاتمالیدیر. ندیر و نئجه شکیلله نیر؟
2- بو متنین هر کس اۆچۆن آنلاشیلیر اولمادیغینی سؤیله ییب، اونون آنلاشیلما دوزنه یینین اوسسال اولمادیغینی ایدیعا ائدنلر اولا بیلر. اوسساللیغین دوزنه یی حاققیندا بیلگیلری اولمادان، اوسسال آچیقلاماسی اولمایان بیر یؤنتَمله بو متنی سادجه چوخ آز بیر کَسیم آنلایا بیلر. او زامان بو تئوری نین آنلامی بو اولاجاق کی، قورآن متنی نین نئجه آنلاشیلدیغی ایله باغلی اوسسال دیالوقا گیرمک مومکون دئییلدیر و بو بیر سیردیر! یعنی قورآن هئچ بیر زامان اوسسال آچیدان آنلاشیلمایاجاقدیر. بوتون چاغلاردا، یالنیزجا سیرلی شکیلده بو سیرره ارمیشلر قورآنی آنلایا بیله جکلر! او زامان بو کیتاب بوتون اینسانلار اۆچۆن دئییل، یالنیزجا هر چاغدا آزینلیق سئچکینلره گؤندریلمیشدیر کیمی بیر معنا اورتایا چیخار.
3- پئیقمبرین تمثیلی متن آلماسی او´نون ایراده سی، بیلینجی، معاریفی و اینسانی اؤزللیکلری ایله آیقیریلیق اولوشدورماماقدادیر کیمی ایدیعادا بولونانلار اولا بیلر. پئیقمبر توپلومسال-تاریخی یاشامینین بطنینده و متنینده موخاطیبلری ایله ایلیشکیده اولدوغوندا بو تمثیلی متنین سؤز و جومله لرینی دیلین ایشاره لری کیمی قوللانماق یولویلا اینسان دیلی دونیاسیندا ائتکینلشدیرمیشدی. بو شکیلده ده دوشونوله بیلر. اصلینده ایسه، پئیقمبر باشقالاری ایله ایلیشکیسی اورتامیندا بوتون اینسانلار کیمی کندیسی قونوشموش و کندی قونوشمالاری ایله ایلگیلی سوروملو اولموشدور. بو اۆزدن اینسان کلامی نین هئرمئنئوتیک آنلاشیلماسی ایله ایلگیلی هم کلامین معناسی، هم ده موتکللیمین اؤزللیکلری باغلامیندا بۆتۆن سؤیلننلر قورآن کلامی اۆچۆن ده کئچرلیدیر.
دویدوقلاری کلام پئیقمبرین اؤز کلامی ایمیش و بو کلامی «پئیقمبر اینسان» اولاراق حضرت محمد کندیسی سؤیله میشدیر دوشونجه سینی بو تئوری اصلینده قبول ائتمکده دیر. بؤیله بیر کلام آنجاق هر کس طرفیندن آنلاشیلا بیلر. آنجاق بؤیله بیر یاخلاشیمدا کلام تئوریسینه و تمثیلی دیله نئجه باغلی قالیناجاغی بللی دئییلدیر. بلکه ده تمثیلی کلام و دیل ایضاحیندا هر تۆر ایراده، بیلینج، ائییتیم و اینسانی اؤزللیکلر اینکار ائدیلدیگیندن اۆچۆنجۆ اولاسیلیق ایره لی سورولمه میشدیر. سونوچ ایسه بودور کی، گونوموزده دینی اوخوللاردا تدریس ائدیلن موللا صدرانین دا قورامی (نظرییه سی) بیر کلام متنی اولاراق قورآن متنینی آنلاشیلماز دوروما گتیرمیشدیر.
چئوری تاریخی
14.01.012
* علم ايکي بؤلومه آيريلماقدا بو صينيفلنديرمه ده: 1- حوضوري علم. 2- حوصولي علم. حوضوري علم شئيين کنديسي حاققيندا بيلگي صاحيبي اولماسيدير. بورادا واسيطه سيز ايدراک سؤز قونوسو اولور. اينسانين اؤز ذهني اورونلري حاقداکي بيلگيلري حوضوري علم حئساب اولور. حوصولي علم (حاصيل ائديلن علم) اينسانين کندي ذهنينده کي دوغوشدان گتيرديگي علم دئييل، اينسانين شئي حاققيندا زامانلا الده ائتديگي بيلگيلردير. حوصولي علمده شئيين تصويري ايدراک واسيطه سي رولونو اوينار. يعني ذهن اؤنجه شئيين تصويريني الده ائدر سونرا دا حوضوري علم واسيطه سي ايله اونو اؤزومسَر، اؤزو ايله بيرلشديرر. بو اوزدن حوصولي علم حوضوري علم يولويلا الده ائديلميش اولور. اؤزو حاقدا بيلگيسيز اولان بير ووجود باشقا شئي حاققيندا دا بيلگيلي اولاماز. هر تورلو حوصولي تانيم حوضوري تانيملا سونوچلانير. آنجاق ديوار، کاغيذ، داش کيمي نسنه لر اؤزلري حاققيندا بيلگي صاحيبي اولماديغيندان حوصولي بيلگي ده الده ائده مزلر. حوضوري علمي «بيليم يئتَنه یي» و حوصولي علمي ده «بيليم بيچيمي» آنلاييشلاري ايله نيته له مک مومکوندور. بيليم يئتنه ییني اينسان دوغوشدان اؤزو ايله گتيرير. بيليم بيچيمي ايسه بيليم يئتنه یي آراجيليغي ايله وارليق اوزرينه قازانيلميش بيلگيلر اولاراق الده ائديلميش اولور. (گونتای)
آچیقلاماسی اوستده وئریلمیشدیر.**