گونتای گنجالپ
1- بیر آز اؤزونوز حاققیندا دانیشین، اوخوجولاریمیز سیزی تانیسین.
من 1966-جی ایلده گونئی آذربایجانین موغان بؤلگه سی نین خوروزلو ماحالی نین لیملی کندینده دوغولموشام. داغلارین قوینوندا یئرلشن بو محروم کندده دونیا ایله، وارلیقلا تانیش اولماغا باشلامیشام. کندیمیزده یازیب-اوخوماسی اولان آداملارین سایی چوخ آز ایدی. اولانلار دا شهرده چالیشیب ائولرینه پارا گؤندریردیلر. کیچیک بیر مکتب وار ایدی کندیمیزده. اورادا باشلادیم اوخوماغا. فارس دیلینی ایلک اؤیرنمه یه باشلادیغیمدا شوک دوروملا قارشیلاشدیغیمی اونوتمورام. الیمیزده کی کیتابلاردا یازیلان متنلری نه من آنلایا بیلیردیم، نه ده ائویمیزده آنلایان وار ایدی. بئلجه باشلاندی اوخوماغیم. ان بؤیوک قارداشیمین حاققیندا ائویمیزده سایقیلی سؤزلر ائشیدیردیم. آنجاق گؤرمه میشدیم. او، اردبیلده تحصیل آلیردی. یالنیز یای تتیلینده گلیردی کنده. شهره نئجه گئتدیگینی خاطیرلامیردیم. سادجه سیرلی بیر یئرده یاشادیغی حاقدا چوجوقلوق خیالیمدا بیر شئیلر دولاشیردی. کندده چوخ بؤیوک اولمایان تارلامیز وار ایدی. بیر ده آتامین کندده کیچیک بیر دوکانی وار ایدی. حیات قایناغیمیز بونلار ایدی. بؤیودوکچه کندیمیزده آغیر عایله لی اولانلارا شاهید اولوردوم کی، اونلارین هئچ بیر تارلالاری یوخ ایدی. اونون-بونون تارلالاریندا چالیشیب عمله لیک ائدیردیلر. بونا چوخ اوزولوردوم. اؤزللیکله اونلارین من یاشدا اولان اوشاقلارینداکی آشاغیلیق و یوخسوللوق کومپلئکسینی گؤردویومده ایچیم سیزلاییردی. کیچیک کندیمیزده اصلینده زنگین ساییلاجاق کیمسه یوخ ایدی، آنجاق چوخ آشاغی سوییه ده یاشایان 9-8 عایله وار ایدی. بو یوخسوللوغا باخمایاراق، طبیعت کندیمیزده گؤزللیگینی هر کسله برابرجه پایلاشیردی. دره لرده کندین قیزلاری بولاق اوتو ییغاراق شرقی سؤیلردیلر. بونلار منیم اوچون ایندی گؤزلریمی یاشاردان خاطیرلر. کندده سو قیتلیغی اولدوغوندان یایین ایستیسینده قیزلار دره ده کی گؤلده چیمردیلر. منده اوشاق اولدوغوم اوچون اونلارا قاتیلاردیم. بعضن ده قیزلار منیم کیمی اوشاقلاری تپه نین باشیندا بکچی قویاردیلار کی، گؤله دوغرو گلن کیشیلر اولورسا خبر وئرک. او قیزلارین چیلپاق بدنلری نین گؤرونتولری داها سونرا گؤزلریمین اؤنونده شعرییتین اؤرنگی کیمی جانلانیردی. اورتا مکتبده اوخودوغوم زامان بعضن بو منظره نی شعره دؤنوشدوروردوم:
چئشمه نین باشیندا گؤزل بیر پری
اوزانان یوللارا تیکدی گؤزونو
گؤردو کی، یوللاردان کیمسه گلمه ییر
سویونوب بولاقدا یودو اؤزونو.
بئله ایدی کندیمیزده کی حیات شکلیمیز. اینسانلارین حیاتدان بؤیوک بکلنتیلری اولمازدی. هر کس گونده لیک یئمگی نین آرخاسیندا ایدی. یازدا و یایدا تارلالاردا چالیشیب قیش اوچون هم اؤزوموز، هم ده حئیوانلاریمیز اوچون آزوقه توپلاردیق. اوتلاری دریازلار، تارلالاردا آرپا-بوغدا بیچر و آتلا، ائششکله کنده داشییاردیق. چتین حیات ایدی. ایندی او حیات شکلی دَییشمیش. آنجاق چتین اولسا دا، چوخ شرفلی و امکله دولو حیات ایدی. لئو تولستوی «ندن آشاغی صینیفلرده زنگینلرده اولان اوموتسوزلوقلار یوخدور؟» سوالینا بو شکیلده جاواب وئریر: «چونکو اونلار سورکلی امکله مشغولدورلار و حیاتلاریندا بوشلوق مئیدانا چیخمیر.» بو اوزدن ده تولستوی اؤزو ده بوتون زنگینلیک ایمکانلارینی بوراخیب موتلو حیاتی یاخالاماق اوچون پینه چیلیکله مشغول اولدو و ان اؤلمز و اؤنملی اثری اولان «صنعت ندیر؟» کیتابینی بو زامان یازدی. بو آچیدان ایندیکی حیاتیمین اسکی حیاتیمدان داها یاخشی اولدوغونو سؤیله مزدیم. امک اینسانین اخلاقینی دوغروجا شکیللندیرن عامیلدیر.
کند حیاتیمیز بو شکیلده داوام ائدیردی. آرتیق یازیب-اوخومام وار ایدی. کنده گلن مکتوبلاری منه اوخوداردیلار. کندیمیزین عسگرلیکده اولان گنجلریندن گلن مکتوبلار. اردبیل شهرینده درس اوخویان قارداشیمدان گلن مکتوبلار. قارداشیمین مکتوبلاری خاریجینده مکتوبلارین هامیسی فارسجا اولاردی. قارداشیم چوخ گؤزل تورکچه مکتوبلار یازاردی. تورک دیلی ایله تانیشلیغیم قارداشیمین ائویمیزه یازدیغی مکتوبلارلا اولدو. او مکتوبلارین بیر قیسمی هله ده قالیر. منیم عزیز و دیرلی وارلیغیم کیمی. میللی شوورومون بیچیملنمه سینده قارداشیمین بؤیوک رولو اولدو. قارداشیم اورتا مکتبی بیتیریب عسگرلییه گئتمیشدی. پهلویلرین زامانی ایدی و تورک دیلینه آشیری شکیلده یاساقلار تطبیق ائدیلیردی. عسگرلیکده قارداشیمین بیر دوستونو یاخالامیشلار. چانتاسینداکی تورکچه کیتابلاردان دولایی. او دوستونو حربی محکمه یه سؤوق ائتمیشلر کی، پانتورکیست ادبییاتی اوردونون ایچینده یاییر. قارداشیمین داها سونرا آنلاتدیقلارینا گؤره او تورکچه کیتاب اوخویان گنجدن خبر چیخمامیش. باشینا نه لر گلدیگینی کیمسه بیلمه میش. آنجاق او عسگرین قارداشیمدا بیر نئچه کیتابی قالمیشدی. بو کیتابلاری قارداشیم اونو گؤرمه یه گئدن آتام واسیطه سی ایله کنده گؤندرمیشدی. آتامین یازیب-اوخوماسی اولمادیغی اوچون نئجه تهلوکه لی ایش گؤردویونو بیلمه میش. قارداشیم دا کیتابلاری کنده گؤندرمگی دوشونموش. کیتابلارین ایچینده فوضولی نین دیوانی دا وار ایدی. بعضی غزللرین و «لئیلی و مجنون» پوئماسی نین بیر یئرلرینه خط چکمیش و مکتوبدا منه یازمیشدی کی، بو غزللری و شعر پارچالارینی ازبرلرسن، گلدیگیمده سنه ایکه رلک (دوچرخه) آلاجاغام. من ده ایکه رلک سئوداسی ایله ازبرله میشدیم. او زامان ازبرله دیکلریم هئچ بیر زامان اونودولمادی. بئلجه من فوضولی ایله تانیش اولدوم. فوضولی ایله تانیشلیغیم یولومو آچدی. فوضولی اولدو منیم سیرداشیم. بعضن ان آجی گونلریمده فوضولی نین غزللرینی، شعرلرینی تکباشیما اوخویوب ایچیمی راحاتلادیرام. داها سونرالار قارداشیم قوجاغیمدا جان وئردیگینده سون سؤزو بو اولدو: «منیم مزار داشیمین اوستونو فارسجا یازدیرما، تورکچه یازدیر.» ایندی اردبیلین «غریبلر» مزارلیغیندا بیر مزار وار کی، اوزرینده تورکچه بیر شعر پارچاسی یازیلمیش.
بئشینجی صینیفده اوخودوغومدا ایراندا اینقیلاب اولدو. اینقیلابدان آز سونرا اؤلکه ده نیسبتن دئموکراتیک موحیط اولوشموشدو. پیشه وری نین زامانیندا چاپ اولان درسلیک کیتابلاری یئنیدن یاییلدی. بوتون بو کیتابلاری آلیب اوخودوم. بیر چوخ آنا دیلینده درگی و قزئتلر چیخدی. تورک دیلی نین نفس آلماسینا ایمکان یاراندی. داها سونرا ایسلام رئژیمی اؤزونو و دایاناقلارینی برکیتدیکدن سونرا هامیسینی قاپاداجاقدی. باکی رادیوسونو ائویمیزده سورکلی دینله دیگیمیز اوچون سووئت آذربایجانینا بیر تمایولوم وار ایدی. بو اوزدن ده ایراندا سووئت یانلیسی کوممونیست تشکیلاتلارا مئییللی ایدیم. باکی رادیوسوندا سسلنن و موغاملاردا اوخونان غزللری کاسئته یازیب شعرلرینی ده دفتریمه کؤچوروب ازبرلردیم. ایران موحیطینده کی ایمکانسیزلیقدان بئله ایمکانلار یاراداردیق. شهره گئتدیکدن سونرا آنکارا رادیوسونو دینله مک ده بونا اکلندی و تورکچمین میقیاسی درینلشمه یه، گئنیشله مه یه باشلادی. اورتا مکتبی بیتیریب تبریز دیش دوکتورلوغو اینستیتوتونا گیردیم. تبریزده بیر صحیفه سی تورکچه چیخان بیر قزئتده یازدیغیم شعرلریم و کیچیک هئکایه لریم چاپ اولاردی. سووئتلرین داغیلماسینا یاخین زاماندا ائیوازطاهانین تئهراندا یاییملادیغی «یول» درگیسینده ده شعرلریم و هیکایه لریم چاپ اولوردو. اونیوئسیتئتدن بللی دوشونجه لریمدن دولایی منی اوزاقلاشدیردیلار. 1985-جی ایلده سرحددی کئچیب سووئتلره گلدیم. سووئتلرین سییاستی قارباچوف ایش باشینا گلدیکدن سونرا دَییشمیشدی. 45 گون منی توتوقلو ساخلاییب ایرانا گئری قایتاردیلار. دونیانین ان پیس زیندانلاری نین سووئتلرده اولدوغونو دوشونورم. ایران-ایراق ساواشی داوام ائدیردی. ایراندا منی یاخلاییب عسگرلییه آپاردیلار. ساواشدا صددامین قوللاندیغی کیمیوی سیلاه قولومو یاندیردی. آغزیما تاخدیغیم قورویوجو ماسکادان دا آغزیما یول تاپمیشدی. تنففوس ده ائتدیگیم اوچون او زاماندان ایندییه قدر آشیری اؤسکورگیم داوام ائدیر، بوردا دا دردیمه درمان بولمامیشلار. ایکی موسلمان اؤلکه نین قارانلیق قافالیلاری الینده حیاتیمیز اویونجاق اولموشدو. دین قارانلیغینا گؤمولموش ایسلام اؤلکه لرینده گنجلرین حیاتی بیر هئچدیر. اینسان حاقلاری یوخدور، اولماز، ایسلام حاقلاری وار. ایسلام حاقلاری نین احتییاجی اینسان قانینا سوساماق کیمی اورتایا چیخمیش. میلیونلارجا گنج آدام ایراندا و ایراقدا ایسلام حاقلاری یولوندا قوربان گئتدیلر. من ده تصادوفن دیری قالمیشام. بو قورخونج ساواشداکی خاطیره لریمین بیر قیسمی اساسیندا «یوکسل بیرول» آدیندا بیر رومان یازمیشام. باکیدا چاپ اولدو. ایسلام اؤلکه لرینده یاشایان بوتون اینسانلار اشیالاشماغا محکوم ائدیلمیشلر. چونکو دین کولتورونده دوشونن اینسان احتییاج یوخدور، قوللانیلان اشیالارا احتییاج وار. آللاهین صادیق کؤله لری اولمالیدیرلار. بو اینانج ایچینده اینسان حاقلاری و اینسان مرکزلی ادبییات اورتایا چیخا بیلمز. چیخمامیشدیر. بو اؤلکه لرده ادبییاتین ایلک گؤروی دینی اسارته سون وئرمک اولمالیدیر. هومانیزم «آللاه قوللاری» آنلاییشی نین یئرینه اوتورمادیقجا دئسپوتیسم داوام ائده جک، دوشونن اینسانلار اعدام ائدیله جک، یوردلاریندان سورگون اولاجاقلار. آللاهین یئر اوزونده کی خلیفه لری نین شهوتی، نفسی و سئکسوال ایستکلری یولوندا گنجلرین حیاتلاری فدا ائدیله بیلر. آزادلیق اولمایان یئرده دوشونجه دؤللنه بیلمز. اسارته برات قازاندیران شریعت یاسالاری اوزرینه کیتابلار یازیلار و بو اخلاق و اینسانلیق دیشی بیلگیلر دولدورولار چوجوقلارین بئینینه. بیر اوووج وحشی کاپیتالیزمه دؤنوشموش دین خادیملری نین منافعلری یولوندا اؤلمک «جیهاد» ساییلار و جنّته گئدن یول کیمی گؤستریلر. بیزیم تاریخیمیز بئله دیر. بیزیم تاریخیمیز بو دونیانین پلانلارینا گؤره دئییل، او دونیانین یالانلارینا گؤره سوروب گلمیش. اونا گؤره ده تاریخیمیز قارانلیق و بوشلوقدور. بو دیکتاتورو قووالاییرسان تاریخیمیز باشقا بیر دیکتاتورو اؤنوموزه چیخاریر. بو تاریخ دئوریلمه لیدیر. دئوریلمه دیکچه اینسانا قورتولوش اولماز. بیر رؤنئسانس گئرچکلشدیرمه لی ییک.
2- ندن قوربت؟
یوردو مجبوری اولاراق ترک ائتمکله کؤنوللو اولاراق دونیانین سیاحتینه چیخماق فرقلی شئیلردیر. اینسان اؤز اؤلکه سینده بوتون ایجتیماعی و حقوقی ستاتوسلاردان محروم بوراخیلدیغیندا ایستر-ایسته مز اؤز طالعینی باشقا یئرلرده آختارماق فیکرینه دوشور. منه گؤره بیر ایسلام اؤلکه سینده، شریعت قانونلاری ایله ایداره اولونان بیر اؤلکه ده یاشاماق گئرچکدن چوخ چتیندیر. اینسانی شرفسیزلشدیرن شریعت یاسالاری. چونکو اینسانین فردی شرفینی الیندن آلیر شریعت. فردی شرفی، فردی شخصییتی الیندن آلیر و اونو عربیستان قومساللیغیندان یوغرولموش آشیری و اؤلدوروجو یاسالارین امرینه وئریر. امینم کی، ایسلام اؤلکه لرینده یاشایان هر بیر فردین ذهنی نین بیر یئرینده بیر فرار دویغوسو وار. ایسلام اؤلکه لریندن و اوراداکی ظولملردن، اعداملاردان، یاساقلاردان فرار ائتمک دویغوسونو هر بیر اینسان، اؤزللیکله دوشونن اینسان عاغلینین بیر یئرینده داشیماقدادیر. ایسلام اؤلکه لرینده یاشاماق، یعنی شخصییتسیزلشمک، یعنی اشیالاشماق، یعنی آزادلیق دویغوسونو ویجداندا سؤندورمک، یعنی قورخو، یعنی واهیمه و رییا، یعنی ایکی اوزلولوک، یعنی بیر اوووج دین خادیمی نین امرلرینه تسلیم اولماق. ایسلام اؤلکه لرینده یاشاماق ایکی آلتئرناتیوئ اورتایا قویور: 1- شرفسیزلیگی قبول ائده جکسن، ویجدانینی سوسدوراجاقسان و کؤللشه رک صیرف حئیوانی و بیولوژی حیاتینا داوام ائده جکسن. 2- ویجدانلی اولاجاقسان، دوشونه جکسن و زیندانلاردا چورویه جکسن، هئچ بیر ماددی-معنوی ترققی ائتمه دن اومیدسیزلیک ایچینده چورویه جکسن.
آرخادا بیر جور، اوزده موسلمان گؤرونمک. چوخ چتیندیر ویجدانلی بیر اینسان اوچون ایسلام اؤلکه لرینده یاشاماق. حتّی دیقت ائتسنیز، بوتون بئیین قاچیشلاری ایسلام اؤلکه لریندن قربه دوغرودور. ایسلام اؤلکه لری اؤلدوروجو، ازیجی، بوغوجودور. الینه فورصت دوشن اینسان بو قارانلیق تاریخدن، بو وحشی شریعت دوزنیندن قاچیب قورتولماق ایسته ییر. باشقا یئرده نئجه یاشایاجاقلاری، باشلارینا نه لر گله جگی اؤنملی دئییل. ایلک اؤنجه بو قارانلیق ایسلام دونیاسیندان قورتولوش بیر آیدین اینسانین عاغلینی مشغول ائدیر. بو قارانلیق شریعت تاریخی دئوریلمه دیکجه ده بو فرارلار داوام ائده جک. بو اوزدن ده منیم قوربته گلیشیم ایستیه رک اولمادی. شریعت قارانلیغیندان قاچیش و جانیمی قورتاماق اوچون اولموشدور. هر کس بیر ده بیر آز دا آزادجا یاشاماق ایستر. بو، هر کسین حاققی. بو حاققی شریعت ایسلام اؤلکه لرینده یاشایان اینسانلاردان آلمیش. بو باخیمدان ایسلام اورتا چاغی قارانلیغی دئوریلمزسه، چوخ داها قانلار ایچه جک. منیم آماجیم شریعتله ایداره اولمایان بیر اؤلکه مین اولماسیدیر. بو اوزدن ده ایسلام اورتا چاغی قارانلیغینی دئویرن آتاتورک ایدئال شخصییتیمدیر. ایراندا قالاسی اولسایدیم هئچ بیر ایش ائتمه سه یدیم بئله، بو دوشونجلریمدن دولایی زیندانلاردا چورویردیم. بو دوشونجه نی او موحیط قبول ائتمز. ترایخیمیز دولودور دوشونجه لری سؤندورمه و اؤلدورمه اؤرنکلری ایله.
آیریجا، باشقا مدنییتین رئفلئکسلری ایچینده یاشامانین بیر صنعت آدامی اوچون یاخشی تاثیرلری اولور. بوتون بؤیوک اینسانلیق مدنییتی موهاجیرتین محصولودور. موهاجیرتلر اولماسایدی مدنییتلرین بیر-بیرینه تاثیری ده اولمازدی ویلل دورانت کیمی تاریخچیلر سومئر مدنیتی نین قوروجولارینی مرکزی آسییادان مئسوپوتامییایا موهاجیرت ائدن موغوللار اولاراق بیلیرلر. یعنی ایلک مدنییت ده کوتلوی موهاجیرتین محصولودور. باتی مدنییتی نین ایچینده یاشامانین دا بعضی یارارلاری وار. ادبی، فلسفی، ذهنی دالغالار گونوموزده قربده دیر. چونکو قربده رئنئسانسدان باشلایان پروسئسلر دوشونجه نی ایلاهییاتین و تئولوگییانین اسارتیندن چیخارمیشدیر. شرقی ده قرب واسیطه سی ایله اؤیرنه بیلیریک. چونکو اؤیرنمه مئتودولوگییاسینی علمی اولاراق قرب گلیشدیرمیش. قرب مدنییتی بوتون دونیانین موثبت دیرلرینی اؤزونده بیرلشدیرمیشدیر. مودئرنیته دونیادا هئچ بیر اینانجا، هئچ بیر دینه خیطاب ائتمز، اینسانا خیطاب ائدر. بو باخیمدان قرب مدنییتی نین گونوموزده آلتئرناتیوی یوخدور. بیزیم اؤلکه لر ده شرقین شریعت قارانلیغیندان قورتولماق اوچون قربلشمگی هدفله میشلر. بو باخیمدان «قوربت» سؤزونون ائله بیر آنلامی یوخدور منیم اوچون. قربه گلدیکدن سونرا یارادیجیلیغیما ایمکان یاراندی. بیر سوکونت تاپدیم. بیر کیچیک ائویم اولدو کی، اورایا سیغینیب عاغلیمدا اولانلاری قلمه آلیم و ایسته دیگیم کیتابلاری اوخویا بیلیم. ایندی اوخودوغوم هر هانسی کیتابا گؤره شریعت یاسالاری طرفیندن تفتیش ائدیلمیرم. بوندان داها بؤیوک خوشبختلیک اولا بیلرمی؟ آنجاق ندن بو خوشبختلیگی اؤز اؤلکه میزده الده ائتمیه لیم؟
3- سون رومانینیز حاققیندا دانیشاردینیز.
سون رومانیمین آدی «یاغیز قاریشقالار»دیر. بورادا فلسفی فیکیرلر یئر آلمیش. درین دویغوسال اولایلار وار. بو رومانیمی یازیب بیتیریب دیلیمیزه و تاریخیمیزه سوندوغوم اوچون چوخ موتلویام. بو رومان منیم یارادیجیلیغیمین زیروه سیدیر. کیچیک حجملی بو رومانیمدا بیر چوخ سورونلار اله آلینمیشدیر. بو رومانیمین دیلی ده فرقلیدیر. رومانین طبیعتیندن دوغان بیر احتییاج فرقلی دیل اولوشدورموشدور. دیلیمیزین چوخ درین کؤکلرینه ائنه رک بو رومانی یازمیشام. منیم اوچون وطن، یالنیزجا تورپاقدان عیبارت دئییل، دیلدن عیبارتدیر. دیلین ایچینده یاشاییرسانسا، وطندن آیری دئییلسن. من ده تورکچه میزین تام ایچینده یاشاماقدایام. دوشونجه دیلیم، سئوگی دیلیم تورکچه دیر. تورکچه نین پنجره سیندن باخیرام دونیایا. بو دیلی چوخ چتینلیکله اؤیره نیب درینلیکلرینه ائنمیشم. بؤیوک آجیلارا قاتلاشاراق. مکتبده اؤیرنمه میشم. فداکارلیغیمین نتیجه سیدیر تورک دیلینده رومان و دیگر تاریخی، فلسفی اثرلر یازا بیلمک. تک من دئییلم، باشقالاری دا وار. بلکه سیزلر منیم نه دئمک ایسته دیگیمی آنلامازسینیز. چونکو سیزلر آنا دیلینده یازیب-اوخوما گوونلیگیندن یارارلانیرسینیز. «یاغیز قاریشقالار» رومانیمی بیتیردیکدن سونرا چوخ یاخین دوستلاریم اوخویوب و چاپ اولماسینا یاردیمچی اولدولار. اونلار سؤیله دیلر کی، بو رومان چاپ اولوب کیتابخانالاردا آرشیولشمه لیدیر گله جک نسیللر اوچون. اورتالیقدا ایتیب-باتمامالیدیر. بو رومانیم حاققیندا منیم دانیشماغیم بلکه دوغرو اولماز، بونو گرک اوخوجولار و تنقیدچیلر اوخویوب دیرلندیرسینلر. یالنیز بو رومانی اوخویوب تنقید ائتمک ده بیر آز مسئولییت گرکدیریر. تسوووف، هیند و آلمان فلسفه سی حاققیندا ایلکین بیلگییه صاحیب اولانلار رومانی آنلاماقدا زورلانمازلار. سورونوزا جاواب اولاراق بونلاری سؤیله یه بیلرم. آنجاق آیرینتیلی شکیلده بیلگیلر رومانین ایچینده دیر. رومانی اوخوماق لازیم.
4- آذربایجان قوربتدن نئجه گؤرونور؟
آذربایجان یئنی بیر اؤلکه دیر. اوزونو قربه و قرب مدنییتینه توتموش بیر اؤلکه دیر. بو باخیمدان ایسلام اؤلکه لری ایچینده داها مودئرن و اینسان حاقلارینا سایقی دویان بیر اؤلکه اولما شانسینا صاحیبدیر. آذربایجانین 150 ایل روسلارلا بیر یئرده یاشاماسی دا اونون اوچون بیر فورصت اولموشدور. 150 ایل ایچینده شرقین اورتا چاغ قارانلیغیندان آیریلما فورصتینی یاخالامیشدی. تصوور ائدینیز کی، آخوندوو ایلک دفعه سئکولاریزم سؤزونو قلمه آلدیغیندا بو سؤزو تلففوز ائدنلری عوثمانلیدا و قاجارلاردا اعدام ائدیردیلر. نه وار کی، سئکولاریزم شریعته قارشی ایمیش. تام آخوندوولا عئینی زاماندا قاجارلاردا مینلرجه بابینی اعدام ائتدیلر. او زامان ایندیکی آذربایجان دا قاجار دؤولتی نین ترکیبینده قالسایدی، آخوندووو موللالار اعدام ائدردیلر. آنجاق روس حقوق دوزه نی شریعتین آدام اؤلدورمه سینی اؤز ایستیلاسیندا بولونان موسلمان اؤلکه لرده انگلله دیگیندن آذربایجاندا دا مودئرن دوشونجه دوغدو. ضیا گؤیالپ بوشونا دئمیر کی، ایلک تورکلوک بیلینجی آذربایجاندا دوغدو و آخوندوو باشلاتدی. ندن؟ چونکو هر نؤو یئنیلییه قاجار شیه لیگی و عوثمانلی سوننیلیگی دوشمن ایدی. قورخونج قارانلیغا گؤمولموشدولر و گؤمولدوکلری قارانلیقلاردا بوغولوب اؤلدولر. آذربایجان روسلارین ترکیبینده اؤزونو تانیما فورصتینی الده ائتدی و ایستیقلال مفژوره سی ده صیرف روسلارین ترکیبینده اولدوغو اوچون دوغدو. باخین گونئی آذربایجانا. تام بیر چؤللوک. نه بیر اوزئییر وار، نه آخوندوو، نه ف. امیروو، هئچ بیر شئی یوخدور. قوزئی آذربایجان دا اوردا قالسایدی ائله گونئیین ایندیکی گونونده اولاجاقدی. اونا گؤره بوشونا آغلاییب-سیتغاماغا گرک یوخ کی، آی بیزی بؤلدولر. تاریخی سورج بیزیم خئییریمیزه اولموش. روس مدنییتی ایله تانیش اولماق قوزئی آذربایجانی دَییشدی. بوندان سونرا یئنیدن شرقین قارانلیغینا یووارلانماماسی لازیم. آذربایجان مودئرن و مدنی دونیانین بیر پارچاسی اولماغا جان آتان بیر اؤلکه کیمی گؤرونور. یوز ایلدن آرتیقدیر آذربایجان بو تلاش ایچینده دیر.
5- آذربایجانداکی ادبی پروسئسی ایزله مک ایمکانیز وارمی؟ نئجه بیر منظره وار؟
آذربایجان ادبییاتینی چوخ یاخشی اوخوموشام. تورکچه و فارسجا کلاسیک ادبییاتی چوخ یاخشی اوخوموشام. آخوندوودان گونوموزه قدر ده آذربایجان ادبییاتینی یاخشی اوخوموش ساییلارام. آیریجا، مودئرن تورکییه ادبییاتینی دا بللی اؤلچو ده اوخوموشام. ان چوخ تورکییه ده تورکچه یه ترجومه اولموش باتی فلسفه سینی و بیر ده تورکییه آیدینلاری نین یازدیغی فلسفی کیتابلاری اوخوماغا چالیشمیشام. آذربایجان ادبییاتینی دا یاخیندان ایزله ییرم. چونکو اؤزوم ده اونون بیر پارچاسییام. گنج یازارلارین اثرلرینی اوخویورام. مقاله لرینی، شعرلرینی. چوخ ایلگیمی چکیر گنجلرین یارادیجلیغی. نرمین کامال، آقشین، جلیل جاوانشیر، آغالار مممدوو، گونئل مؤولود، نیگار خییاوی، ائیواز طاها، ائلشن بؤیوکوند، هئیدر بایات و باشقالاری. هر حالدا بونلارین ایچیندن تاریخ اوچون اؤنملی اولان شخصییتلر یئتیشه جک. آنجاق عومومی فیکریم بودور کی، آذربایجان هر ایکی طرفده ده اؤز بؤیوک ادبی شخصییتلرینی یئتیشدیرمه میشدیر هله. اؤز تولستویونو، اؤز دوستئیئویسکیسینی یئتیشدیرمه میشدیر. سانیرام بو میسسییانی گونئیدن یئتیشن یازارلار اوزرلرینه آلاجاقلار. چونکو گونئیدن اولانلارین بعضی ایمکانلاری وار کی، بو ایمکان نه آذربایجاندا، نه تورکییه ده وار. بوتون دوغو ادبییاتی نین دیللرینی بیلیرلر. سادجه اؤز دیلیمیزی ده دریندن منیمسسه لر، تاریخیمیزین فاجیعه سینی، اؤرنگین بیر «حرب و صولح» سوییه سینده تابلوولاشدیرا بیلرلر.
6- اوزون یوزایللیکلر یاشی اولان آذربایجان ادبیاتی حاققیندا دوشونجه لرینیز…
«آذربایجان ادبییاتی» آنلاییشی یئنی بیر آنلاییشدیر. اوزون ایللر بویو اونون عؤمرو اولمامیشدیر. اوزون ایللر بویو بیز اونا «تورک ادبییاتی» دئمیشیک. حتّی هوسئیین جاوید، م. هادی، شهرییار دا تورک ادبییاتینا منسوب بیلمیشلر اؤزلرینی. یا دا فوضولی بیر گون بئله، آذربایجاندا اولمامیشدیر. «آذربایجان دیلی»نده یازدیغینی دا سؤیله مز. فوضولی تورک اولدوغوندان غورور دویار و تانرییا دوعا ائدر کی «تانریم، من تورک دیللیدن مرحمتینی آز ائیله مه!» ادبییاتین گؤستریجیسی اولان اونون دیلیدیر، بللی بیر جوغرافییا دئییل. آذربایجان ایسه، بیر جوغرافییانین آدیدیر. تورک ادبییاتی اسکی چاغلاردا عوموم شرق دونیاسینا حاکیم اولان ذهنییتین ایچینده شکیللنمیشدیر. بو یؤنده ده یاخشی تجروبه لر قازانمیش، فیکری و ائستئتیک درینلیگی اولان بیلگیلر بیزه میراث بوراخمیشدیر. من اسکی ادبییاتیمیزین وورغونویام. موهاجیر حیاتیمین بوتون دؤنملرینده فوضولی نین و مؤولانانین دیوانلاری یانیمدا اولموشدور. فوضولی منیم اوچون فرقلی بیر مؤوضوع. غزللرینی چوخ ازبر بیلیرم. هئچ بیر زامان فوضولیسیز اولاجاغیمی سانمیرام. فوضولی نین یارادیجلیغی اوزرینه بیر نئچه یازی یازمیشام. تورک ادبییاتیندا فوضولی زیروه ده دیر. نسیمی نین یارادیجیلیغیندا ایکی مرحله اولموش. بیرینجی مرحله نیمی نین تاثیری آلتیندا اولدوغو دؤنمه آیددیر، گنجلیک چاغینا. ایکینجی مرحله ده آزاد اینساندیر و بوتون گؤروشلره خوشگؤرو ایله یاناشیر، بیر حوروفی کیمی یاناشمیر. نسیمی نین یارادیجیلیغی نین ایکینجی مرحله سی چوخ دریندیر. بیرینجی مرحله سی داها چوخ ایدئولوژی یاناشمالاری احتیوا ائدیر. فارسجا یازمیش شاعیرلریمیز حاققیندا بوردا دانیشماغیمین آنلامی اولماز بلکه. فارسجا یازانلارین چوخونون اثرلریندن بعضی بؤلوملری دیلیمیزه ترجومه ائتمیشم. خاقانی شیروانی گئرچکدن ده چوخ دریندیر. هم فلسفی باخیمدان، هم وارلیغی درکی باخیمیندان و هم ده شعریت باخیمیندان. فارسجا یازانلاریمیزین سایی تورکچه یازانلاردان چوخ اولموشدور. گوجلو یارادیجیلیق ایمکانلاری اولانلار اونلاری دیلیمیزه ترجومه ائده بیلرلر. بو میسسییا دا سانیرام گونئی آذربایجاندان و ایراندان اولان میللی دویغولاری گلیشمیش یارادیجی شخصییتلریمیزه دوشمکده دیر. ایندیکی تاریخی پوزیسیونوموزدا گونئی آذربایجاندا و ایراندا چوخ گئنیش اؤلچوده میللی شوورلانما اورتایا چیخمیشدیر. بونون بیر چوخ اؤلکه ایچی و قلوبال سببلری وار. اونون اوزرینده دورماق ایستمیرم. آنجاق بونو سؤیله مه لیگم کی، ایران تاریخینده هئچ بیر زامان تورکلرده بو قدر شوورلانما دالغاسی اولمامیشدیر. ایراندا تاریخ بویو تورکلوک شوورو اولمازکن، گونوموزده چوخ گوجلو تورکلوک دویغوسو و تورکلوک شوورونا شاهید اولماقداییق. بو اویانمیش و دالغالانان ائنئرژی نین یارادیجلیغا دا یانسییاجاغینا شاهید اولماقداییق. بو پروسئس ایچینده اسکی ادبییاتیمیزین فارسجادان تورکچه یه ترجومه سی ده گئرچکلشه جک. چونکو بو وارولوش ساواشیندا اؤز معنوی کئچمیشیمیزه صاحیب چیخمالیییق. بو یؤنده من بعضی ایشلر گؤرموش و کلاسیکلریمیزین اثرلریندن دیلیمیزه ترجومه لر ائتمیشم.
کلاسیک ادبییاتیمیزی یاخشی بیلمک شرقین عیرفان بوجاغیندان دونیایا باخیشینی اؤیرنمک آنلامیندادیر. هر میلتین اؤز مودئرنیزمی وار. پوستمودئرنیزم ده هر میلتین فرقلی مودئرنیزم آنلاییشیندان دوغموشدور. بیزیم مودئرنیزمیمیز ایسه، اسکی دیرلریمیزی دریندن بیلمکله ذهنی دوغوش ساغلایا بیلر. بو باخیمدان منیم گنج نسیللره بؤیوک تنقیدیم وار. اونلارین دئمک اولار کی، تام اکثرییتی فوضولینی، نسیمینی، ه. جاویدی یاخشی اوخومورلار. چایخانالاردا، یا دا مکتبده و اونیوئرسیتئتده ائشیتدیکلری یاریمچیق بیلگیلردی بیلگیلری. آنجاق هر بیر تورک فوضولیدن ان آز 60-50 غزل ازبر بیلمه لیدیر. جاویدی سورکلی اوخومالیدیر. بوتون دیقتیمیزی یالنیز غربه یؤنلتمَک ده دوغرو اولماز. بیزیم مودئرنیزمیمیزین کؤکو اؤز معنوییات دده لریمیزین دوشونجه لرینده دیر. من قرب ادبییاتینی بللی اؤلچوده اوخوموشام. قرب ادبییاتینی و فلسفه سینی. آنجاق کیمسه فوضولی قدر منی مفتون ائده بیلمیر. فوضولینی آنلامام بیر فیطرت مثله سیدیر. جاویدی آنلامام بیر تاریخیلیک مؤوضوعسودور، یعنی جاویدله منیم آرامدا تاریخیلیک باخیمیندان باغلار وار، فیطرت باغلاری. بو باغلار منیم وارلیغی اؤز دیلیمده آنلاماما یاردیمچی اولور. بونلار شرقین اورتا چاغ گؤروشونه قارشی چیخمیش اردملی کیشیلردیر. بونلاری بیر کره دئییل، سورکلی اوخوماق لازیمدیر. رمزلری دَییشدیرمک، توپلومو کندی قارانلیق کئچمیشیندن آییرماق ادبییاتین گؤرویدیر. یئنی رمزلر اولوشدورماق. ندن وولتئر قرب ادبییاتیندا بؤیوکدور؟ ندن؟ چونکو اورتا چاغین دیکتاتور تانری آنلاییشینی ییخدی. عئینی شکیلده جاوید ده شرقین اورتا چاغینا قارشی چیخمیشدیر. مرحمتسیز دیکتاتور شرق آللاهینا قارشی ساواش آچمیشدیر. دینی-خورافی میفلری ییخمیشدیر. آخوندوودان باشلایان و جاویدده زیروه یه چاتان بیر ذهنی و ادبی اینکیشاف وار بیلگی تاریخیمیزده، ادبییات تاریخیمیزده.
7- کلاسیک و موعاصیر آذربایجان ادبیاتی: دَییشن ندیر؟
کلاسیک ادبییاتدا یا دا کلاسیک ذهنییتده بو گؤروش حاکیم اولموشدور: هر نؤو دَییشیکلیک اولاجاقسا، دین مرکزلی اولمالیدیر. دونیویلییه یئر وئریلممه لیدیر. بو ذهنییت اوزوندن شرقده فلسفی شرحلر یاراندی، آنجاق درام اثرلری یازما صنعتی دوغمادی. ندن؟ چونکو یونان فلسفه سینی عرب دیلینه ترجومه ائتدیلر، یالنیز یونان درام اثرلرینی عرب دیلینه ترجومه ائتمه دیلر. چونکو یونان درام اثرلرینده دونیادان ذؤوق آلما، دونیویلیک ذهنییتی حاکیم ایدی. بونو دا شرقین دینی گؤروشو قبول ائتمیردی. بو اوزدن ده شرقده فارابی، ایبنی-روشد کیمی بؤیوک فیلوسوفلار یئتیشدی، آنجاق درام صنعتی ساهه سینده بیر ایبنی-سینا یئتیشمه دی. بیر خاقانی و یا مؤولانا یئتیشمه دی. چونکو کلاسیک ذهنییت بوتون دَییشیکلیکلری تئولوگییا کؤکنلی گؤرمکده دیر. حتّی پیفاقورون دونیوی موسیقیسی بئله شرقده اینکیشاف ائتمیر. اوزئییر حاجیبیلییه قدر شرقین موسیقیسی ده ایلاهییات مرکزلیدیر. یالنیز حاجیبیلی حیات دویغولارینی موسقییه قاتمیش و موسیقیمیزی مودئرنلشدیرمیشدیر. یعنی کلاسیک ادبییاتا حاکیم اولان ذهنییت صنعتین بوتون ساهه لرینه، او جومله دن شعره موسیقییه و رساملیغا دا حاکیم اولموشدور. مثلن شرقده مینیاتور صنعتی چوخ اینکیشاف ائتمیشدیر. ندن؟ چونکو مینیاتور بیر کلاسیک صنعت نؤوودور. مینییاتور بؤیوک صنعت اولماسینا رغمن بؤیوک یارادیجیلیق دویغوسونو ایچینده داشیماز. رسسام یارادیلمیش بیر اثری رسیمله تابلوولاشدیرار. یعنی مینیاتور داها اؤنجه دن یارانمیش بیر باشقا صنعت اثرینه آرخالانار. نیظامی نین اثرلرینه مینیاتور رسملر چیزیلمیشدیر. سؤزلرله داها اؤنجه دن آنلادیلمیش ائپیک، یا دا لیریک بیر اثری رنگلرله تابلوولاشدیرار مینیاتور. آنجاق مودئرن رسساملیق رسسامین اؤز خیاللاری نین محصولویدور. مثلن ستتار بهلولزاده کیمی. دیقت ائتسنیز مینیاتور اثرینده ده تئولوژی ذهنییت حاکیمدیر. هر شئیی یؤنلدن، ایداره ائدن موطلق بیر ایراده وار. مودئرنیزم ایسه، او موطلق ایراده نین یئرینه اینسانی قویدو. بو، کلاسیک و مودئرن آنلاییشلارین فرقیدیر منجه. کلاسیک صنعت اثری اولمایانی دئییل، اولانی دوشونمه یه چالیشمیشدیر. مودئرن باخیش ایسه، اولمایانی دوشونمک ایسته میشدیر. اولانی اؤیرنمک و اولمایانی دوشونمک مودئرنیته نین آنا آماجی اولموشدور. بو فرقلری کلاسیک و مودئرن باخیشلاردا گؤره بیلیریک. البتته منیم آنلاتدیغیم سوییه ده شرقده هله ادبیات دوغمامیشدیر. چونکو بو ادبییاتین دوغماسی اوچون اؤنجه فلسفه دوغمالیدیر، فلسفه و اونون دیلی. قربده کی مودئرن ادبییات رؤنئسانسدان باشلامیش گونوموزه قدر داوام ائدن فلسفی جریانلاردان ائتکیلنمیشدیر. فلسفی دوشونجه لر بعضن رومان دیلی ایله پسیخولوژی آیرینتیلاری ایله آنلادیلمیشدیر. آلبئر کامیو «مودئرن آنلامدا فلسفه ایله اوغراشمانین یولو رومان یازماقدیر» دئییر. بو میقیاسدا بیزده ادبییات هله یوخدور. مودئرن ادبییاتی دئییرم. چونکو فلسفه سی یوخدور. فلسفی درینلیکدن محروم اولان بیر اثر اوخوجونون بئینینی حرکته کئچیره بیلمز. دوشوندوره بیلمز. سادجه اولایلارین تصویری اولور.
کلاسیک ادبییات دئدیگیمیزده عومومن شعر گؤز اؤنونده بولونور. چونکو دیوان ادبییاتی، شعری، موسیقینی و رقصی اؤز وارلیغیندا بوتؤولشدیرر. شمسی-تبریز «عشق تصوووفو»نون اوچ بیان شکلینی شعر، موسیقی و رقص اولاراق تانیملار. پول والئری نین دیلی ایله سؤیلرسک «قافییه و وزن شعرین آلتون چرچیوه سیدیر.» دیوان شعرینده مضموندان آسیلی اولمایاراق فورماسیندا بو آلتون چرچیوه نی گؤروروک. شعر، قافییه و وزندن اؤزونو آزاد ائتمک ایسته ییرسه، او زامان بو آلتون چرچیوه نین یئرینی آلاجاق ائستئتیک نسنه لری تاپمالیدیر، یوخسا ائستئتیک گؤرونوشدن و درینلیکدن محروم اولار. بو مؤوضوع اوزرینه بیزیم شاعیر و بیلگه سولئیمانوغلونون یاخشی تسبیتلری وار. دیوان شعری عومومن قولاق ادبییاتیدیر. بعضن الیفبایا بئله گرک دویماز. وزن، قافییه اونا اؤیله سینه موسیقی یوکلر کی، قولاق اوندان خوشلانار. مودئرن شعر ایسه، گؤز شعریدیر. بیر الیفباسی اولمالیدیر. گؤزلرینی متنه دیکیب اوخومالیسان. مودئرن شعر گؤز شعری اولدوغو اوچون ده یاددا قالماز. بیر غزل، بیر قوشما کیمی یاددا قالماز.
مودئرنیزم دینین دیشینا دا چیخماغی ساووندو و پوستمودئرنیزم دینی عامیلی اینکار ائتمک اولماز گؤروشو ایله اورتایا چیخدی. البتته پوستمودئرنیزمین سؤیلمینی «اینانج» سؤزو ایله تانیملارساق داها دوغرو اولار. کلاسیک باخیش توپلومون حرکتده اولان جانلی عاغلینین یئرینه بوتونجو بیر عاغیلدان یارارلانماق ایسته میشدیر، موطلق بیر عاغیلدان. مودئرنیته ایسه، سوسیال راسیوناللاشمانی ترجیه ائتمیش و هر کسه «دوشونمه جسارتین اولسون!» چاغریسیندا بولونموشدور. مودئرن ادبییاتدا فردییتچیلیک ده بوردان دوغموشدور. دینین سیاسی و ائستئتیک حیاتدان آیریلماسینی ساوونان مودئرن یاناشما فردلرین عاغلینا آزادلیق حاققی تانیمیشدیر. مودئرن ادبییاتدا شاهید اولدوغوموز یئنیلیکلر ده بوردان قایناقلانیر. آنجاق ماراقلی بیر تابلوو اورتایا چیخماغا باشلامیشدیر. قربده یالنیزلاشان اینسان اوچون دین یئنیدن بیر گوون عامیلینه دؤنوشمه یه باشلامیشدیر. پوستمودئرنیزمین ده اورتایا چیخیشی بو اوزدن اولموشدور. یئنی دینی سورج اورتا چاغ سکولاستیگینه بنزه مز. فردی دین آنلاییشیدیر، دینی اینستیتوتلارا گرک دویمادان. بو اوزدن ده پوستمودئرنیزم مودئرنیته نی تاماملایان بیر اولقو کیمی مئیدانا چیخمیشدیر. بو نؤو دین آنلاییشی ائستئتیکدیر، ائتیکدیر، اینسانیدیر. دوغودا دین دئسپوتیزمین و فردی حاقلاری بوغمانین آراجیدیر. بو سببدن ده پوستمودئرن ادبیاتا دوغودا راست گلمیریک، گلمک ده مومکون دئییل. کوتلوی شکیلده دینی ایستیبداد و دینی جهالت الینده بوغولان اینسانلار دیندن نئجه ایلهام آلا بیلرلر؟ اونا گؤره ده قربده کی اینسانلارین دیندارلیغی فردی اولدوغو اوچون چوخ جاذیبه لی و اینسانیدیر، خئییرخاهانه دیر، گؤزلدیر. شرقده دین بوتون ائستئتیک و ائتیک چرچیوه لری ازیب آشدیغی اوچون قورخونجدور. و هئچ بیر ادبی، ذهنی و اخلاقی ایلهاما قایناق اولا بیلمیر. ندن؟ چونکو گؤزللیک تجروبه نین موختلیف پارچالاری نین داخیلن بیر-بیرینه اویوملو اولماسیدیر. بوندان دا آماج ان یوکسک تاثیر ایمکانی یاراتماقدیر. وارلیق، گؤزللیک ایجاد ائتمه دوغرولتوسوندادیر. صنعتین ده آنا آماجی حاققیقت قایناقلی گؤزللیک ایجاد ائتمکدیر. بونون اوچون فرد مرکزده دورمالی و اونون آزادلیغی اوستون ساییلمالیدیر. مودئرن دوشونجه بودور. بو دوشونجه شرق میلتلری اوچون بیر حیات شکلی دئییلدیر هله. بیر خبردیر سادجه. مودئرن ادبییاتین اساس پرینسیبی اسکی ایله ساواشماقدیر. بونو ان گؤزل شکیلده ح. جاوید فورمولیزه ائتمیشدیر:
«لازیمسا جهالتله گولشمک
بیر چاره وار، آنجاق یئنیلشمک
بیزلر یئنیلشسک بئله، دایم
بیر اسکیلیک آز-چوخ بیزه حاکیم»
جاویدین ده فورمولیزه ائتدیگی بو مودئرنیزم فلسفه سینه گؤره ایندیکی زامانی گله جکله باغلی تصوورلریمیز گئنیشله ده بیلر. بو آرادا بونو دا سؤیله مک ایستردیم کی، مودئرن ادبییاتیمیزدا ه. جاوید سوییه سینده رومانچیمیز یوخدور. رومان بیر ایفشا صنعتیدیر. بو سوسیال و تاریخی موحیطی ایفشا ائدیب، آیدینلادیب و گئنیش دوشونجه لی اینسان تیپی تصویر ائتمک رومان صنعتینده داها الوئریشلیدیر. ایجتیماعی، یا دا میللی روح اولاراق تانیملانان آنلاییش فردی روحلارین ائتکی و تپکیسینین نتیجه سینده اورتایا چیخار. بو آچیدان هر اولوسون یارادیجی آزینلیغی اولاراق بیلینن آیدینلار و یازارلار تاریخی-میللی روحون گئرچکلشمه سینده بؤیوک میسسییا اؤز اوزرلرینه گؤتورورلر. منجه روح، سورکلی حرکت نتیجه سینده گئرچکلشیم دئمکدیر. بو گئرچکلشیم ده دیل و سؤزلرله مومکون اولور. کلاسیک ادبیاتدا فوضولی کیمی بؤیوک دوشونورلر «سؤز» ردیفلی غزلینده اولدوغو کیمی دیلین و سؤزلرین اؤنمینه دئیینمیشلر. مودئرن دوشونجه نین آنا فلسفه سی دیل و سؤزلردیر. بو مؤوضوعنو داها یاخشی ایضاح ائتمم اوچون هابئرماسدان بیر دوشونجه نی سؤیلیه رک بو سوالین جاوابینی بیتیرمک ایستردیم. هابئرماس دئییر: «سؤزلرین اوچ گؤره وی وار: 1- ذهنلر آراسی ایرتیباط قورور. 2- اشیا و فئنومئنلرله، خاریجی دونیا ایله ایرتیباط برقرار ائدیر. 3- یازارین و یا دانیشانین حاللارینی و ذهنی تجروبه لرینی بیان ائدیر.» ان عاغیللی آنلاشما و یارادیجلیق بیچیمی بو اوچ عامیلین بیر یئرده گئرچکلشمه سی ایله مومکون اولور. آنلاشمانی مومکون ائده بیلمک سؤزلرین و یارادیجیلیغین اساس آماجیدیر.
8- آذربایجانین موعاصیر ادیبلریندن کیملری اوخویورسونوز؟
رامیز رؤوشنی و بیر ده یئنی نسلین یازدیقلارینی ایستیثناسیز اولاراق اوخویورام. یئنی تانیدیغیم گنجلرین اثرلریندن بعضی پارچالار اوخویورام. گؤرسم کی، بیلگی دولودور، ادبی طرفلری دریندیر باشقا اثرلرینی ده ایزله ییرم. بئله اولماسا داوام ائتمیرم. باکیدان آرالی اولدوغوم اوچون چاپ اولان کیتابلاری الده ائتمک چتیندیر، یالنیز اینتئرنئت اوزریندن اوخویورام. کیتابلاری دا الده ائدیب اوخوماغا چالیشیرام.
10- آذربایجان ادبیاتینی دونیادا تانیتماق اوچون چالیشمالارینیز وارمی؟ عومومیتله بیزیم ادبیاتی دونیایا چیخارماق اولارمی؟
بیر اؤلکه نین ادبییاتینی تانیتماق یازارین ایشی اولا بیلمز منجه. ترجومه چی نین ایشی اولا بیلر. آذربایجاندا دونیایا لازیم اولان ادبی اؤرنکلر وار. بونلاری ترجومه ائدیب یایماق مومکوندور. من نه قدر اوخویورومسا، بیر او قدر بیلگیسیز اولدوغومو حیسس ائدیرم. اونا گؤره ده سورکلی آختاریشدایام. اؤز سواللاریم وار. اونا اوخوماقلا، یازماقلا جاواب وئرمه یه چالیشیرام. باشقا ایشلره واختیم قالمیر.
11- گونئی آذربایجان ادبیاتی نین بو گونو ایله باغلی دوشونجه لرینیز
گونئی آذربایجان و اونون تاریخی و ایندیکی سوسیال موحیطی چوخ قورخونج بیر قارانلیغا گؤمولموش. اورادا یئتیشن شاعیر و یازارلاریمیز گئرچکدن بؤیوک فداکارلیق گؤستریرلر. منیم اونلارا بؤیوک سایقیم وار. اونلار منیم گئرچک قهرمانلاریم. اونلار قاتی قارانلیقدا پارلایان اولدوزلار. آنا دیلینده مکتب یوخ، آنا دیلینده اوخوما آلیشقانلیغی اولان کوتله یوخ. بو یوخلوقلارا باخمایاراق، اونلار یازیرلار و اوخوجولارینی دا بلکه ایندیکی قارانلیغا گؤمولموش زاماندا وار ائده بیلمسلر ده، گله جکده وار ائده جکلر. بو یوخلوق ایچینده وارلیق ساواشیدیر اونلارین یارادیجیلیقلاری. من قارانلیقلارلا ساواشانلاری اؤز قهرمانیم اولاراق گؤرموشم هر زامان. اونلارلا بیر معنوی مکاندایام. گونئی آذربایجانین ایندیکی دورومو کئچن اسرین اوللرینده کی قوزئی آذربایجانین دورومونا بنزمکده دیر. او زامان ی. و. چمنزمینلی یازیردی: «هئچ بیر ساهه ده لازیملی کادرلاریمیز اولمادیغی اوچون، هر بیر میللی آیدینیمیز اؤزونو بیر چوخ ساهه لرده گلیشدیرمک زوروندا قالمیشدی. حقوقچو، پولیتیکاچی، تاریخچی، یازار، حربچی، ادبییاتچی، دیپلومات.» یارادیجیلیغینا رغبت گؤستردیگیم چمنزمینلی نین بو سؤزلری سانکی بیزیم ایندیکی گونئی آذربایجانین پوزیسیونو حاققیندا ان دقیق بیلگیدیر
موصاحیبه نی آپاردی:
جلیل جاوانشیر
13.07.2011