میرهدایت حصاری
قاباقجا دئدیگیمیز کیمی بو اوغوزلار هجری 411- ده، « وهسودان ابن مملان» زما نیندا آذربایجانا چاتدیلار1 بو شاه همیشه روم لولار وارمنی لر وگورجی لر وسایر قونشو میلت لر ایله ووروشمادا اولدوغو اوچون بو ایگیت، ساواشچیل و گؤزو قانلی میللتین اورایا گلمه سینی دریندن قارشیلایاراق خوشحال و امیدوار اولدو و اونلارا اؤز قوشونوندا یئر وئردی.
هله اوندان قاباق دا بو تورکلرین ایگیت لیک لری وخصوصا اونلارین اوخ کمان ایله جنگ ائتمه لری نین شؤهره تی هریانا یاییلمیشدی. بو زامان وهسودانین درباریندا و اونون مداحی اولان قطران تبریزی آدلی مشهور شاعرلرینده بو باره ده اشاره لر ائتمیشدیر.
نه با سپاه تو دارد درنگ هیچ حصار
نه با سنان تو گیرد قرار هیچ سپاه
بدین مبارز خرگاهیان سخت کمان
شگفت نیست که بر آسمان زنی خرگاه
سؤز یوخ کی تورکلر اوندان چوخ قاباق دا آذربایجاندا ساکن ایدیلر لاکین بو تاریخ ده اوغوز تورکلری چوخلوقدا اورا یا گلیب اونلارا قاریشمیشدیلار بو تورکلر آذربایجاندا آرام قالا بیلمزدیلر. اطراف خلق لر و هوسودانین دوشمن لری ایله دائیم ووروشوب، چاتیشمادا اولوردولار. مشهور ائرمنی تاریخچی سی « چامچیان» میلادی 1021 (هجری 411) ایلی نین حادثه لریندن بحث ائده رک بئله یازیر:
« بو ایلده تورک لر سئل کیمی آخیب آذربایجانا دولدولار. اونلار ارمنستانا « واسپورگان» ناحیه سینه هجوم گتیردیلر واسپورگان سرداری « شاپور» اؤز قوشونو ایله « وسطان» دا آرجرونی حاکمی سنکریمین کؤمگینه گلدی و اورایا یئتدیکده اوزاخدان چوخلو تورک چمعیتینی گؤردو کی آروادلارکیمی باشلاری نین توک لرینی اوزاتمیش و چیگین لرینه تؤکموش دورلر. اونلارین چوخ برک ومحکم کمانلاری وارایدی. ائرمنی لر او زمانه ده ک بئله بیر جماعت گؤرمه میشدیلر. چوخ قورخویا دوشدولر. بو تورک لر اوزاخدان جنگ ائدیردیلر. ارمنی لرین بیر عده سی اونلارین اوخلاری ایله یئره تؤکولدولر. 2
ائرمنی تاریخچی لری نین یازدیقلارینا گؤره بو تورک لرین آذربایجانا و ارمنستانا هجوم لاری، ائله بیر درین وحشت تؤره تدی کی آرجرون سلاله سیندن اولان، ائرمنی شاهی « سنکریم» اؤز پایتختی واسپورگانی شرقی روم امپراتوری « واسیله» وئره رک اهل عیالینی وقوشونونو واسپورگان اهالی سی نین تقریبا اوچ ده بیریسینی (400 مین نفر حدودوندا) گؤتوروب آناطولودا « سیواس» شهرینه پناه آپاردی.
اوغوزلارین خراساندا قالان بیر دسته سی اورالاری تالاییب، سلطان مسعودا سینقین وئرندن سونرا « ری» طرفینه یؤنلیب و اوشهری آلدیلار. (429 هجری حدودوندا) اونلار ری ده ایکی بؤلوندولر. ابن اثیرین یازدیغینا گؤره اونلارین بیر دسته سی ( 1500نفر) اورادا قالدیلار و اوبیری حصه سی بوقا (بوغا) و کؤکتاش ومنصور دانانین باشچیلیغی ایله آذربایجانا ساری یوللانیب، اورداکی سوی داشلارینا ( هم نژادلارینا) قاریشدیلار. تاریخچی لر یازیر لارکی اونلار اورادا ساکت اوتورماییب، شلوغلوق سالیردیلار. لاکین سؤزون دوزو بو دورکی نئچه مین نفر چؤللرده آزاد یاشامیش انسانلار بیر شهره یا کنده گیردیکده ایستر- ایستمز گرگین لیک لر آرایا گیرمه لی اولور. اهالی ایله اختلاف لار تاپیلیر. ایگیت، سؤز چکمه یه ن و آزاد انسانلار ایسه تکمین ائتمه یه ره ک زور ایله ده اولسا سؤزلرینی یئریدیر وحق لرینی آلیردیلار.
هرنه ایسه اونلار هر یئره گئدیر دیلر امیرلر- حاکم لر اؤز مخالف لرینی اونلارین الی ایله آرادان آپارماق اوچون اولجه اونلاردان استقبال ائدیردیلر. لاکین ایشلری اؤتندن سونرا دوغروسو بوکی، اونلارین اؤزلریندن وحشته دوشور اونلاری چیخارماغا زورلاری چاتمادیقدا اونلاری حیله ایله نامردجه سینه قیرماق قصدینه گلیردیلر.
ابن اثیر یازیرکی: وهسودان اوغوزلولار ایله قوهوملوق رابطه سی تاپیب اونلاری آرام لاتماق اوچون اونلاردان بیر قیز آلدی. لاکین تورکلر خرابکارلیقدان ال گؤتورمه دیلر!
اونلار مراغه یه هجوم آپاریب، جامع مسجدینی یاندیردیلار. تورک لرین آذربایجاندا شلوغ لوق ائتمه لری نتیجه سینده امیر و هسودان هذبان کوردلری نین رئیسی و اؤز باجیسی اوغلو ابو الهیجا بن ربیب الدوله نین کؤمک لیگی ایله
سردارلاری بوغا و منصور وکؤکتاش اولان اوغوزلولارین بیر دسته سی ایله جنگ ائدیب اونلاری او اؤلکه دن چیخارتدی. اونلار- ری، همدان وقزوینه گئتدیلر. (430 ه ق ).
آذربایجاندا قالان اوبیری تورک دسته سی ایسه یئنه ده شولوغ لوق سالماغا باشلادیلدی. تااینکه امیر و هسودان بیرگون اونلارین بؤیوک لرینی قوناق چاغیراراق اوتوز نفرینی توتوب واونلاردان بیر عده سینی اؤلدوردو.3
تورک لرین بیر دسته سی دیاربکره گئدیر. اوردان موصله هجوم آپاریب اورانی موصل حاکمی « امیر قرواش عقیلی» موصل دن قاچیب، قوشون توپلایاراق (435 هچری قمری ده) تورکلره سینغین وئریب اونلاردان بیر چوخونو اؤلدوردو. بو معرکه دن قاچیب، جان قورتاران اوغوزلار دؤردونجو دفعه اولاراق اؤز قدیم پناهگاهلاری اولان آذربایجانا قاییتدیلار.
آذربایجان بو تورکلرین پناهگاهی ساییلیردی. اونلار هریئره گئتدیکده ویا خودهر یئرده ایشلری برکه دوشدوکده اورایا قاییدیردیلار همین بو تورکلرده او بیری سویداشلاری ایله بیرلیکده آذربایجاندا قالدیلار وتدریج ایله اؤز دیل لرینی بو اؤلکه ده رواج وئردیلر.
اوغوزلار عراق دا وآذربایجاندا چارپیشمادا اولدوقلاری زمان عراق (عراق عجم) حاکمی ابوطاهر جلال الدوله ابن مشرف الدوله اوغوز تورکلریندن شکایت ائده ر ک بیر مکتوب سلجوقی پادشاهی طغرل بیگه یازمیشدی.
طغرل جوابیندا عذر خواهلیق ائده رک یازمیشدی:
« بیر آغیر قوشون خراساندان اونلاری تاپداماق اوچون گؤندردیم. امیدوارم کی اونلاری اطاعتمیزه گتیریب، جزالرینه یئتیره ک.4
بئله لیک له اوغوز تورکلری اونلاردان قاباق آذربایجاندا ساکن اولان تورکلره قاریشیب، اکثریت تاپدیقدا یئرلی اهالیه اوستونلوک تاپدیلار و اوغوزلولار بو دگیشیک لیک ده مهم رول اوینادیلار. اونلاردان بیر قرن سونرا (میلادی12-نجی عصرین ایکینجی یاریسیندا) قیبچاق تورکلری شمالدان جنوبا گلیب اوغوزلارا قاریشدیلار. بوقاریشما آذربایجان و تورکیه ده اولان تورکلره قیافه گؤزلیگی و دیل شیرین لیگی وئردی. یئرلی اهالی نین قالیب قولانی، عرب طایفالاری- نین آذربایجاندا قالانلاری دا بو جمعیتین ایچینده حل اولدولار. بئله لیک له آذربایجان وآناطولی تورکلری قیافه باخیمدان او بیریسی تورکلر ایلن فوق لندیلر. اونلارین فرهنگ وادبیات لاریدا خصوصی لشدی. چونکی دیل دگیشیلمه گینه باخمایاراق سوی ونژاد خصوصیاتی چوخدا دگیشیلمه دی. هم قدیم عنعنه لروعادت لر وهم تورک لرین رسم وعادت- لری بیر- بیرینده حل اولاراق اؤزلرینی ساخلادیلار.
بئله لیک له آذربایجان خلقی هم اورادا یاشایان یئرلی اهالی نین هم ده تورک لرین اولادی هم ده گئچمیش عنعنه- لرین و افتخارلارین وارثی سایلیرلار.
ایندی اورارتولارین، مادلارین واشکانی لرین ده تورک سویلو اولدوقلاری معلوم اولموشدور.
«1» مجله بررسی های تاریخی، سال پنجم، شماره4، سال 1349
«2» همان قایناق.
«3» تاریخ ابن اثیر، ج 9، ص 388.
«4» تاریخ ابن اثیر/ ج/ 9 ص 389.
